فصل سوم: كربلا - عتبات عالیات عراق نسخه متنی

فصل سوم:

كربلا

الف ـ موقعيت جغرافيايى

كربلا از شهرهاى مهم و زيارتى عراق است كه مشتاقان زيادى به عشق زيارت آن، در سرزمين هاى اسلامى روزگار مى گذرانند و برخى نيز توفيق ديدار آن را مى يابند. بارگاه باشكوه سومين پيشواى شيعيان جهان و نواده گرامى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به اين شهر قداستى آسمانى بخشيده است. كربلا قبله گاه عاشقان ثارالله و سرزمين خون و شهادت است.

«العين» قرار داشت كه بسيار سرسبز و خرم بود و به همين سبب، كاروان هاى تجارى راه خود را از آن مسير انتخاب مى كردند. وجود رود فرات در نزديكى اين شهر، آن را در زمره يكى از حاصل خيزترين و سرسبزترين منطقه هاى بين النهرين قرار داده است. نخلستان هاى فراوان پيرامون آن، بااين رودخانه آبيارى مى شوند.⁽²⁵⁶⁾ دركنار اين نخلستان ها، درختان و باغ هاى ميوه اطراف شهر را تا چندين كيلومتر پوشش مى دهد. مسافت كربلا تا بغداد و نجف 80 و تا تهران 980 كيلومتر است. اين شهر 549/402 نفر جمعيت دارد.

ب ـ كربلا در آينه تاريخ


منطقه كربلاى قديم و اصلى، هم گام و هم طراز با تمدن بين النهرين و بابل، از تاريخى كهن برخوردار است و در متون تاريخى از دوران بابل و آشور (هزاره اول قبل از ميلاد)، از آن به «آورى» ياد شده است. اين شهر در روزگار كلدانى ها محل سكونت برخى از مسيحى ها بود كه آن را «كور بابل»، به معناى پرستشگاه خداوند، مى ناميدند; زيرا در آن جا معبدها و پرستش گاه هاى بزرگى وجود داشت.⁽²⁵⁷⁾

كربلا در روزگار ساسانيان، به هنگامى كه حيره مركز حكومت مناذره بود، اهميت ويژه اى يافت و به تابعيت دولت ايران در آمد. اهميت اين منطقه از آن رو بود كه برسر شاهراه هاى تجارى حيره، انبار، شام و حجاز واقع شده بود. در عصر اسلامى، كربلا به وسيله خالد بن عرفجه، يكى از فرماندهان سعد بن ابى وقاص، فتح شد. او در 14 هجرى، پس از فتح كربلا، آن جا را پايگاه سپاه خود ساخت و لشكريان اسلام در آن شهر و نيز كوفه مستقر شدند. طولى نكشيد كه پايگاه سعد نيز به شهر كوفه منتقل شد.

يكى از دلايلى كه نشان از قدمت اين منطقه در قبل از اسلام مى دهد، وجود تپه ها و آثار ويرانه هايى از عصر ساسانى در چند كيلومترى شمال غربى كربلاى كنونى و نزديك مرقد حر بن يزيد رياحى است كه امروزه به ظهيره يا عرقوب معروف است. آن جا را مكان اصلى و قديم كربلا دانسته اند.

در سال 36 ق، هنگامى كه امام على(عليه السلام) به سوى صفين حركت مى كرد، به كربلا رسيد و چون نام آن را دانست فرود آمد، وضو ساخت و نماز گزارد و مشتى از خاك آن را برداشت، بوييد و گفت: «در اين سرزمين واقعه اى سخت رخ خواهد داد، در اين جاردو مى زنند و در همين جا خونشان بر زمين ريخته مى شود، اين جا جاى بار افكندن و اردو زدن است. در اين جا مردانى كشته خواهند شد كه در روز رستاخيز بدون حساب به بهشت در مى آيند».⁽²⁶⁰⁾

كربلا در دوره هاى مختلف تاريخى، از عصر اموى تا عباسى و دوران تهاجم مغولان تا عصر حاضر، مورد توجه برخى از خليفه ها و اميران قرار داشت. و اين امر ناشى از ارادت و توجه آنان به مرقد مطهر امام حسين(عليه السلام) و يارانش بود. آنان همواره براى آبادانى و شكوه كربلا تلاش هايى داشتند و در دوره هاى مختلف كه در صفحه هاى بعد يادآور خواهيم شد به بازسازى، احيا، تعمير و تزيين آن حرم مطهر پرداختند.

ج ـ وجه تسميه

اين سرزمين را به نام هاى گوناگونى خوانده اند كه اطلاق عام بر خاص است، از جمله:

1 ـ كربلا

فارسى «كاربالا» يعنى كار بلند و والا يا آسمانى دانسته اند⁽²⁶⁵⁾ كه در عصر ساسانيان رايج بود و آن واژه در حقيقت معرب است. هنگام ورود امام حسين(عليه السلام) به اين سرزمين، ايشان نام آن را پرسيد. در ميان نام ها يكى كربلا بود، فرمود: «ارض كرب و بلا» و خواست از آن خارج شود كه نگذاشتند.

قديمى ترين شعرى كه نام كربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است كه عصر جاهليت را درك كرده است.

2 ـ طف

شده است كه امام حسين(عليه السلام) در آن جا به شهادت رسيد.⁽²⁷¹⁾ از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه فرمود: «جبرئيل مرا خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمين طف كشته مى شود، جبرئيل اين خاك را برايم آورده و به من خبر داده كه محل قتل او در همين خاك خواهد بود».

3 ـ غاضريه

غاضريه و آب بندى در كرانه فرات ياد شده است.⁽²⁷⁶⁾ امام صادق(عليه السلام)در آداب زيارت امام حسين(عليه السلام)مى فرمايد: «هر گاه به سوى حائر آمدى از پل عبور كن و در فرات غسل نما و در غاضريه قدم بگذار».

4 ـ نينوا

نام آن را كربلا شنيد، از نام ديگرش پرسيد. گفتند: نينوا است. همان موقع دستور داد كاروان بار گشايند و رحل اقامت افكنند.⁽²⁸²⁾ امروزه، تپه هايى باستانى در قريه نينوا از دوران تمدن بابلى خبر مى دهد كه به تپه هاى تاريخى معروف هستند.

5 ـ عَقْر

حسين(عليه السلام)هنگام ورود به اين منطقه، وقتى نام اين سرزمين را پرسيد، يكى از نام هايى كه گفته شد عقر بود و امام فرمود: «از عقر به خدا پناه مى برم».⁽²⁸⁶⁾ در متون تاريخى از اين مكان به نام عقر نيز ياد شده است.

6 ـ نواويس

اين نام ريشه اى مسيحى وسريانى دارد كه به قبرستان مسيحيان، واقع در شمال غرب كربلاى كنونى گفته مى شد. امروزه، اين قبرستان كنار درياچه سليمانيه، در محله اى به نام «براز على» واقع شده و حسينيه ناميده مى شود.⁽²⁸⁸⁾ امام حسين(عليه السلام) به اين نام اشاره كرده اند: «گويا مى بينم كه گرگان بيابان هاى ميان نواويس و كربلا، بند بند من را از هم مى گسلند».

7 ـ حائر

به محل دفن نواده رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در سرزمين كربلا، حائر يا حائر حسينى گويند.

گويند كه آب و مسيل آن از زمين هاى مجاور به سوى آن سرازير شود، اما آبدر آن دور زند و فراگير نشود. اين نام و مخفف آن «حير» در متون تاريخىبه كربلا⁽²⁹¹⁾ و حائر حسين، به مكان قبر و محدوده مزار امام حسين(عليه السلام) گفته شدهاست.

وجه تسميه آن چنين است كه وقتى متوكل دستور تخريب بارگاه و مزار امام حسين(عليه السلام) و شهيدان كربلا را صادر كرد به آن مكان آب جارى ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روى قبر جارى نشد. اين مكان شامل مركز اصلى حرم امام حسين(عليه السلام) و گنبد و ضريح ونيز مدفن شهيدان كربلا است.بر اساس روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، حائر حسين مكانى بسيار مقدس است و عبادت در آن جا فضيلت فراوان دارد. آن حضرت به ابو سعيد خدرى فرمود:

«در زير گنبد و قبه او (امام حسين(عليه السلام)) دعاها و خواسته ها به اجابت مى رسد و تربت و خاك او شفا بخش است.خداوند پيشوايان معصوم را در نسل او قرار داده است».⁽²⁹²⁾ براى كربلا نام هاى ديگرى هم ذكر شده است كه بيان آن ها موجب طولانى شدن سخن است.

جايگاه و فضيلت كربلا و زيارت امام حسين(عليه السلام)

بر اساس روايت هايى از امام صادق(عليه السلام)، كربلا حرم امن الهى است. آن حضرت مى فرمود: «خداوند كربلا را حرم امن خويش انتخاب كرد و مكان قبر حسين(عليه السلام)، از هنگامى كه در آن دفن شد، باغى از باغ هاى بهشت گرديد. آن جا همانند مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) است و مسافر مى تواند نماز خود را تمام بخواند».

از امام صادق(عليه السلام) روايت شده است كه «وقتى حسين(عليه السلام) به شهادت رسيد، هفتاد هزار فرشته غمگين و غبارآلود بر سر قبرش فرود آمدند. آنان تا روز قيامت بر حسين گريه و نوحه سرايى مى كنند».

هـ ـ تاريخ ساختمان حرم مطهر

1 ـ بناى بقعه و باز سازى آن از آغاز تا پايان دوره عباسى

پايان عصر بنى اميه و آغاز عصر بنى عباس باقى بود. از امام صادق(عليه السلام) در آداب زيارت قبرامام حسين(عليه السلام) روايتى نقل شده است كه فرمود: «چون آهنگ زيارت قبرحسين(عليه السلام) ردركربلا داشتى در بيرون بايست و در قبر بنگر سپس به روضه وارد شو و در برابر آرامگاه در بالاسر بايست و آنگاه از درى كه در پايين پاى على بن الحسين(عليه السلام)است بيرون شو و به سوى شهيدان حركت كن

سپس به راه خود ادامه ده تا به شهادت گاه ابوالفضل عباس بن على برسى، آن جا بر در سرپوشيده بايست و سلام ده».⁽²⁹⁸⁾ با توجه به اين سخن امام صادق(عليه السلام)، كه در اين دوران يعنى آغاز عصر عباسى در قيد حيات بود، مى توان گفت كه آن حضرت شخصاً آن بارگاه را ديده و به درهاى حرم اشاره كرده است.

حاكم كوفه، را مأمور اين كار كرد تا با نيروهاى خود به كربلا برود و قبه و بناى يادشده را خراب كند. درخت سدرى را كه در آن مكان قرار داشت از ريشه قطع سازد و هر گونه اثرى را از آن خطه محو كند.⁽³⁰⁰⁾ مأمون فرزند هارون، كه از معتزله بود و گرايش هايى به علويان داشت، در 193 ق بنايى زيبا بر قبر آن حضرت برپا كرد كه تا عصر متوكل هم چنان باقى بود.

قبر سيد الشهداء ساخت و در مجاورت آن، دو ساختمان با سقف چوبى بنا كرد تا زائران بتوانند بالاى سر امام به زيارت بپردازند و زيارت در برابر رأس شهيدان آسان شود.⁽³⁰⁶⁾ وى هم چنين حصار اطراف حرم را تعمير كرد. اين اقدام با دوران حكومت معتضد عباسى مصادف بود. ايامى كه وى با علويان و شيعيان هم چون منتصر روابط خوبى داشت. محمد بن زيد، به تعمير و بازسازى مرقد امام على(عليه السلام) نيز اقدام كرد و خود به زيارت آن دو بزرگوار رفت و اوقافى براى آنان قرار داد.

در دوران آل بويه، به ويژه عصر حكومت عضدالدوله ديلمى، توجه و اهتمام زيادى به مرقد امامان و عتبات عاليات شد. اين پادشاهان شيعى و دوست داران اهل بيت تلاش و فعاليت هاى گسترده اى در توسعه، بازسازى و تزيين مقبره ها و زيارت گاه هاى امامان و پيشوايان دين در سرزمين هاى مختلف اسلامى، به ويژه ايران و عراق، انجام دادند. عضد الدوله در 371 ق بنا و حرم بزرگ و باشكوهى براى سالار شهيدان ساخت و قسمت هاى زيادى از بنا را تجديد كرد.

براى نخستين بار، در هر چهار سمت حرم، رواق ها و شبستان هايى ساخت و قبه و رواق ها را به زيبايى با هزينه هاى فراوان تزيين كرد. او ضريحى را، كه از چوب ساج ساخته شده و با عاج تزيين شده بود، روى قبر آن امام نصب كرد و با پارچه هاى گران قيمت ديباج قبر را پوشاند.

مسجد و رواق پشت روضه را بر رواق هاى موجود افزود كه به نام او، رواق عمران بن شاهين، معروف شد ـ ⁽³⁰⁹⁾ اين رواق به سبب دفن ابراهيم مجاب به نام او نيز معروف است ـمسجدى نيز در جوار اين رواق بنا كرد كه تا عصر صفوى پا برجا بود و درآن هنگام به حرم اضافه شد. تا چندى پيش بخشى از آن برجاى مانده و مخزن فرش هاى حرم بود كه در پشت ايوان معروف به ناصرى قرار داشت.

شورشى ها به نام خفاجه به سال 489 ق كربلا را دست خوش تاخت و تاز قرار داد، حرمحسينى را غارت كرد و زائران را به قتل رساند. سيف الدوله، فرمانرواى حلب و مؤسس سلسله حمدانيان، كه نقش مؤثرى در جهاد با بيزانس و مسيحيان در آزاد سازى بيت المقدس ايفا كرد، شخصاً با سپاهيانش به كربلا آمد و پس از محاصره خفاجه، او را به قتل رساند و امنيت مردم را برقرار و خسارت و زيان هاى وارده به شهر و حائر حسين را جبران كرد.⁽³¹⁶⁾ در دوران خليفه الناصر لدين الله عباسى، وزير شيعى او مؤيد الدين محمد قمى، بنايى را كه ابن سهلان ساخته بود تزيين و بخشى از آن را در 620 ق تعمير كرد. او صندوق چوبى بر روى قبر قرار داد و آن را با پارچه هاى زيبا و حرير پوشاند و ديوارهاى حرم و رواق ها را با چوب ساج تزيين كرد.

2 ـ بناى بقعه و بازسازى آن از عصر مغول تا پايان صفويه

با تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد، خلافت عباسى در 656 ق بر افتاد. مغول ها در آن تهاجم، حرمت مكان ها و شهرهاى مقدس را حفظ كرده و هيچ تعرضى نسبت به آن ها انجام ندادند. بنايى كه ابن سهلان در ابتداى قرن پنجم ساخته بود تا پايان قرن هشتم هم چنان استوارى و استحكام خود را حفظ كرد. و حدود سه قرن، بدون آن كه بازسازى جدّى بر روى آن صورت بگيرد، هم چنان پا برجا ماند.

ضريح قرار گرفت كه بر چهار طاق در چهار سمت استوار بود و سمت بيرونى هر يك از اين طاق ها را رواقى تشكيل مى داد. اين گنبد، به لحاظ شكل هندسى، زيبا و بسيار ماهرانه ساخته شدو تجلى معمارى اسلامى بود.⁽³¹⁹⁾ نحوه قرار گرفتن گنبد و رواق ها به گونه اى بود كه گردش زائران به دور ضريح و مزار شهيدان ممكن بود ولى امروزه چنين امكانى براى زيارت مزار آنان نيست.

فرزندان اويس جلايرى از آثار خود كتيبه هاى ديگرى هم بر جاى گذاشتند از جمله كتيبه اى به پهناى شصت سانتى متر بر روى ديوار حرم ثبت است و حكم «اويس بن...» در آن به چشم مى خورد. اين كتيبه بر لايه زيرين ديوار جديد قرار دارد كه براى تقويت ديوار قديمى روى آن ساخته شده است.

خدابنده بود و به شيعه گرايش يافت، قصد آن داشت تا قبر امام حسين(عليه السلام) و امام على(عليه السلام)را از كربلا و نجف به ايران و پايتخت اش سلطانيه منتقل سازد لذا گنبد و مقامى در سلطانيه، نزديك زنجان، بر پا كرد و مكانى را براى دفن جنازه هاى انتقالى قرار داد. اما عالمان شيعه او را از اين كار بازداشتند و حرمت نبش قبر را براى او بيان كردند و او از اين تصميممنصرف شد. ابن بطوطه، كه در اين دوران به شخصه حرم و بقعه مبارك را ديده است، از قنديل هاى زرين و سيمين بر روى ضريح و پرده هاى حرير بر درهاى آن سخن مى گويد.⁽³²³⁾

در 904 ق، قبل از آغاز حكومت صفويه، وقف نامه اى به آن تاريخ روى سنگى در داخل ضريح مزار شهيدان قرار داشت كه در سال هاى اخير كشف شده است. در اين سنگ نبشته وقف نامه فردى به نام شيخ امين الدين مبنى بر وقف زمين ها و املاك مجاور زمين هاى جعفريات در شمال حرم امام حسين(عليه السلام) ثبت شده است.

صندوقى از خاتم بسيار نفيس و گران بها روى قبر مطهر قرار داد و تمامى رواق هاى حرم را با فرش هاى گران بهاى ايرانى پوشاند و دوازده چلچراغ شيشه اى و طلايى، از جنس طلاى خالص، به حرم تقديم كرد. از جمله كارهاى مهم شاه اسماعيل در تزيين حرم، طلا و آينه كارى رواق ها و آرايش حرم با سنگ هاى مرمر و رخام در 920 ق بود كه قبل از آن به صورت گچ و آجر بود.⁽³²⁶⁾ او هم چنين دستور داد حاشيه هاى ضريح را طلاكارى كنند.

شاه عباس صفوى از ديگر پادشاهان صفوى است كه در تزيين حرم اقدام هاى شاه اسماعيل را تداوم بخشيد. او ضريح مسى بر قبر مطهر ساخت و آن را با پرده هاى حريرقيمتى پوشاند. گنبد حرم را از قسمت نماى خارجى نوسازى كرد و از داخل نيز با كاشى هاى زيبا به آن زينت داد. مال فراوانى در اختيار متولى و خادمان حرم قرار داد⁽³²⁷⁾ وصندوق زيبايى بر قبر مطهر نصب كرد كه تاكنون باقى است.

شاه صفى نيز ضمن زيارت حرم، دستور داد مسجد پشت سر را توسعه داده، رواق شمالى را بنا كردند كه به رواق شاه معروف شد. هم چنين به دستور او ديوار صحن از سمت شمال خراب شد و مساحت آن گسترش يافت. اين كار را وزير شاه صفى به نام قزاق خان بيگلربيگى انجام داد. او در سراسر ديوار شمالى حجره ساخت و مقابل هرحجره ايوانى ايجاد كرد كه با كاشى هاى گران بهايى تزيين شده بود. اين ايوان به «صافى صفا» معروف است.⁽³²⁹⁾ شاه سليمان صفوى در 1048 ق به توسعه مسجد پشت سر و صحن از سمت شمال و احداث رواق شمالى پرداخت. راضيه سلطان بيگم دختر شاه سلطان حسين نيز هزينه اى براى تعمير و تزيين ضريح مطهر تقديم كرد.

وجود داشتن مذهب تسنن به مقبره ها توجه ويژه اى داشتند و چون در آن دوران كربلو ديگر شهرهاى عراق زير سلطه پادشاهان عثمانى بود، آبادانى آن شهر را وجهههمت خود قرار مى دادند; سلطان سليمان قانونى پس از زيارت بقعه امام حسين(عليه السلام)به مرمت و سفيد كارى و گچ كارى خارجى گنبد دستور داد. او براى جبرانخسارت هاى مردم كربلا و جلوگيرى از طغيان رود فرات سدى ساخت كه به سد سليمانيه معروف شد. اين كار به دنبال فعاليت هاى آبادانى غازان خان در كربلا صورت گرفت. او دستور داد محصول زمين هاى آبيارى شده با اين سد به فقيران كربلا اختصاص يابد.بعدها سلطان مراد سوم عثمانى نيز على پاشا، والى بغداد، را مأمور نوسازىآستانه كرد.

3 ـ بازسازى حرم و بقعه در عصر قاجار

غربى گسترش پيدا كرد و مزار سيد ابراهيم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت. اين كار را سيد على طباطبايى صاحب رياض انجام داد. اين دو بزرگوار حرم را از شرق و شمال با ادغام مزار شهيدان و مسجد شمالى و اندكى نيز از سمت جنوب وسعت بخشيدند.⁽³³⁵⁾ در اين دوران محمد حسين خان يزدى، بر اساس كتيبه اى كه از خود به جاى گذاشته، ظاهراً تعميراتى را در قبر مطهر انجام داده است. در مقابل چهار گوشه قبر شريف اين عبارت ديده مى شود: «وافقه الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقى خان اليزدى، محمد حسين، سنه 1222 ق».

در سال هاى 1227 و 1250 ق فتحعلى شاه قاجار به نوسازى بناى فرسوده حرم پرداخت و پوشش طلاى گنبد آن را بازسازى كرد. او ضريح نقره اى جديد براى قبر مطهر ساخت و داخل ايوان گنبد را طلا كارى كرد و تمامى آن چه را كه وهابيان تخريب كرده بودند، بازسازى كرد. نماينده او در اين طرح ابراهيم خان شيرازى بود.او هم چنين در 1232 ق، فرمان داد تا روى ضريح مسى مرقد، كه شاه عباس ساخته بود، ضريح نقره اى بسازند و صندوق خاتم روى مرقد را با چوب ساج روكش كنند. اين صندوق را هم آقا محمد خان نصب كرده بود. در اين دوران، كربلا ديوارى محكم با چهار دروازه داشت; 1) دروازه بغداد در شمال كربلا 2) دروازه خيمه گاه در جنوب 3) دروازه نجف اشرف در مشرق 4) دروازه حُرّ در مغرب.

خود نگاشت.⁽³³⁸⁾ وى صحن را از سمت غربى آن توسعه داد و گنبد و بخشى از پوشش طلاى آن را بازسازى كرد. هم چنين ايوان بزرگى را در سمت قبله احداث كرد كه به نام خود او، ايوان ناصرى، مشهور شد. اين كار را شيخ عبد الحسين تهرانى انجام داد. در همان دوران داخل حرم تعمير و حجره هاى صحن از نو ساخته شد.

در 1296 ق احمد معمار نامى بر ايوان بيرونى ديوار رواق غربى، مقابل پنجره فولاد، تعميراتى انجام داد و بالاى پنجره كتيبه اى با اين عنوان از خود به جاى گذاشت: «عمل اوستاد احمد المعمار 1296 ق».

مأذنه هاى مزار پادشاهان آل بويه تخريب شد. تمامى اين تخريب ها به منظور ايجاد يك فلكه بود كه پشتوانه علمى و تاريخى و آثار فرهنگى را اين گونه دست خوش تخريب قرار داد.⁽³⁴³⁾ در 1370 ق، مرحوم صبرى هلالى به خطاطى آيه هاى قرآن(سوره دهر) برحرم پرداخت. ضلع شرقى حرم در اين سال ساخته شد و ايوان ها و طاق ها نيز با كاشى هاى زيبا و نفيس تزيين گرديد. يك سال بعد، بناى گنبد و پوشش طلاى آن مرمتشد و در 1373 ق، سقف رواق هاى حرم به طور كامل بازسازى و كاشى هاى معرّقى از اصفهان زينت بخش حرم شد و قسمت بالاى ايوان ناصرى طلاكارى شد. ده سال بعد، هيأت نوسازى حرم، نماى ديوارهاى بيرونى حرم را با سنگ هاى ايتاليايى و ايوان ها را با كاشى تزيين كردند.

در سال 1388 ق ستون هاى سنگى از ايران وارد شد. سقف قديمى ايوان را برداشتند و ستون ها را نصب كردند. اين كار دو سال به طول انجاميد و پس از آن به بناى جديد ايوان طلا پرداختند. در 1394 ق طرح نوسازى و هماهنگ سازى صحن شريف تدوين شد. اين طرح شامل احداث مجدد ايوان، خراب كردن ضلع غربى صحن و تزيين ديوارها با كاشى بود كه اجراى آن تا 1396 ق طول كشيد.⁽³⁴⁴⁾ هم اكنون سير مراحل توسعه و بازسازى حرم و بقعه شريف حسينى ابعاد و زاويه هاى حرم را اين گونه روشن ساخته است:

صحن حرم امام حسين(عليه السلام) محدوده مستطيلى شكلى را در بر مى گيرد كه ضلع شمال به جنوب آن از سمت بيرون 125 و ضلع شرق به غرب آن 95 متر است. اين محدوده همه بناهاى حرم را در خود جاى داده و در داخل يك صحن به مساحت 385 متر مربع قرار دارد. حرم و بقعه در وسط اين صحن قرار دارد كه با كاشى هاى گران قيمت پوشانده شده است. ارتفاع حرم دوازده متر، طول دو ضلع شمالى و جنوبى 55 متر و طول ضلع شرقى و غربى آن 445 متر است.

حاشيه ديوارهاى حرم از سمت بيرون با آيه هاى قرآن تزيين شده است. طول حرم 40/10 و عرض آن 10/9 متر است. كف داخل آن سنگ مرمر است و ديوارها نيز كاشى كارى شده و به آيه هاى قرآن ; سوره هل اتى، يس و سوره هاى كوچك با خط ثلث سفيد در متن كاشى لاجوردى مزين شده است. اين تزيين ها در سال هاى 1363 تا 1369 ق انجام گرفت كه در صفحه هاى پيشين به آن اشاره شد. ( و 26)

و ـ آثار و اماكن حرم مطهر

1 ـ صندوق و ضريح امام حسين(عليه السلام)

در عصر آل بويه، عضد الدوله براى نخستين بار در 371ق ضريحى از جنس چوب ساج و تزيين شده با عاج را روى قبر امام حسين(عليه السلام) نصب كرد و قبر را با پارچه هاى گران بهاى ديباج پوشاند.

اين صندوقى است كه شاه طهماسب صفوى در 1123 ق به حرم هديه كرده است. اين صندوق در اثر تهاجم وهابيان در 1216 ق آتش گرفت و بخشى از آن سوخت. در 1225ق به توصيه شيخ جعفرآل كاشف الغطاء و به دستور «خان جان» قاجارى صندوق را با پوششى از نقره ترميم كردند و با پارچه حرير پوشاندند.⁽³⁴⁹⁾ روى صندوق به اين موضوع چنين اشاره شده است:

«بعد تكسير اعداء الله فى سنة 1216 ق قام بتجديده خان القاجار 1225 ق كتبه صالح الكلكاوى».

به شخصه به زيارت كربلا مشرف شده بود، دستورهايى براى تعمير و بازسازى حرم صادر كرد; ضريحى از نقره ساخت و آن را روى قبر گذاشت. بدين گونه قبر مطهر داراى دو ضريح بيرونى و داخلى شد. نام هديه كننده ضريح بيرونى، يعنى ناصرالدين شاه، بر آن ثبت شده است. روى درِ آن، پنجره نقره اى كوچكى است و بر بالاى آن اين عبارت ديده مى شود: قال رسول الله(صلى الله عليه وآله) «الحسن و الحسين سيدى شباب اهل الجنه و ابوهما خيرٌ منهما» اين ضريح، ضريح مسين شاه عباس را در خود جاى داده است.⁽³⁵²⁾

ناصر الدين شاه كه خود داخل آن شده، ضريح و قبر را چنين توصيف مى كند: «من و ميرزا حسن كليد دار جسارت كرده توى ضريح حضرت رفته از ضريح هم درب كوچك ديگر بود ميرزا حسن باز كرد، شمعى در دست داشت دور قبر منور با آجر فرش شده بود كه پا روى آجر گذاشته شود. من از طرفى ميرزا حسن از طرفى به زحمت زياد رفتيم. ميرزا حسن متصل شمع را كج مى كرد. من از دست او گرفتم.من به طور عجيبى روى آجرها نشسته بودم جا تنگ بود. سرم به تخته ضريح مى خورد. جاى نشستن تنگ و بسيار مشكل بود. ميرزا حسن تخته روى قبر مطهر را كشيد. دست برده دو سه مشتى تربت صحيح از روى قبر مطهر برداشتم».

در پايين پاى آن، ضريح ديگرى متصل به ضريح بيرونى قرار گرفته كه به على اكبر، فرزند دلاور امام حسين(عليه السلام)، تعلق دارد. در 1355 ق ، سيف الدين طاهر،از داعيان اسماعيلى، پنجره اى از نقره براى مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به كربلا فرستاد كه بر بالاى آن نوشته شده بود:

«ان الداعى الى حب آل محمد الطاهر بن ابى محمد الطاهر سيف الدين نجل سيدنا محمد برهان الدين من بلاد الهند سنه خمس و خمسين و ثلث مائة بعد الالف 1355 ق».

در 1360 ق استاد محمد صنيع خاتم شيرازى، از استادان برجسته خاتم كارى، صندوق مطهر را تعمير كرد.

مطهر به پنج پنجره و عرض آن نيز به چهار پنجره تقسيم مى شود. هر قسمت هشتاد سانتى متر عرض دارد. اما بخشى كه مرقد على اكبر(عليه السلام) در آن است، يعنى پايين پاى آن حضرت، از ضريح تنها يك بخش و از طول دو بخش را در بر مى گيرد. طول ضريح مرقد امام حسين(عليه السلام) 5/5 و عرض آن 5/4 متر است و طول آن قسمت كه قبر على اكبر(عليه السلام) را در خود جاى داده 6/2 و عرض آن 4/1 متر است.

ارتفاع ضريح به 5/3 متر مى رسد و بر بالاى آن در چهار گوشه، چهار گويچه شكلى است كه طول هر يك نيم متر و زر اندود است.⁽³⁵⁶⁾ بر روى ضريح، ديوارهاى صحن، حرم و گل دسته ها آثارى از گلوله ديده مى شود كه حاصل تهاجم نيروهاى بعثى به شيعيان متحصن در مرقد در 1370 ش است. اين شيعيان عليه حكومت وقت قيام كرده بودند.

بربالاى سر مبارك آن حضرت، بيرون ضريح، سنگ قهوه اى رنگى به نشانه جايگاه دفن سر آن حضرت نصب است. برخى گفته اند شمر ملعون سر مبارك امام (عليه السلام)را روى آن جدا كرد. بر اساس روايت هاى موجود، امام سجاد(عليه السلام) سر مبارك امام حسين و برخى از شهيدان را به كربلا بازگرداند و در كنار جسدهاى پاك شان به خاك سپرد. براساس روايتى ديگر، سر مبارك امام در بالاى قبر پدر بزرگوارش امام على (عليه السلام) در نجف دفن شده است.

امام صادق(عليه السلام) در اين مكان نماز مى گزارد و توصيه مى كرد كه بر سر مبارك امام حسين(عليه السلام)، در اين مكان نماز گزارده شود⁽³⁵⁷⁾ برخى نيز گفته اند سر آن حضرت را به عسقلان مصر بردند و در آن جا دفن كردند. امروزه، در شهر قاهره در مسجدى به نام مسجد الحسين(عليه السلام) ضريحى با عنوان رأس الحسين قرار دارد كه مردم آن شهر پيرامون آن دعا و زيارت مى خوانند و سوم شعبان، روز تولد امام حسين(عليه السلام)، را ده روز جشن مى گيرند و احترام خاصى به اين مكان مى گذارند.

قبر و ضريح على اكبر(عليه السلام)

محل دفن جوان شجاع و دلاور امام حسين(عليه السلام) در پايين پاى آن حضرت است.
ضريح امام حسين(عليه السلام)، چنان كه شرح آن در صفحه هاى پيشين رفت، به صورت شش
ضلعى است كه دو ضلع پايين آن به على اكبر و شهيدان بنى هاشم تعلق دارد. اين قسمت به
ضريح بيرونى قبر امام حسين(عليه السلام) وصل شده و 6/2 متر طول و 4/1 متر عرض دارد.
بنابر اين از عرض يك بخش و از طول دو بخش را در بر مى گيرد و دو ضلع از آن را به
خود اختصاص مى دهد.

2 ـ مزار شهيدان بنى هاشم

مزار شهيدان بنى هاشم در كنار مزار على اكبر و پايين پاى مبارك امام حسين(عليه السلام)قرار دارد. بر اساس روايات، بنى اسد وقتى شهيدان را به خاك سپردند جنازه هاى شهيدان بنى هاشم را، كه در يك خيمه توسط امام حسين(عليه السلام) جمع آورى شده بود، پايين پاى آن حضرت دفن كردند و سپس چند متر پايين تر از آن ديگر شهيدان كربلا، غير از بنى هاشم، را به خاك سپردند.

3 ـ قبرهاى ديگر شهيدان كربلا

توصيف شان به همين گونه است.⁽³⁶⁰⁾ در 1213 ق، عمليات توسعه جديد آغاز شد و به دليل زياد بودن زائران و تنگىِ مكان زيارت، سيد على طباطبايى و آيت الله شهرستانى براى تأمين رفاه زائران ديوار آن بقعه را برداشتند و راهروى درِ ورودى رواق جنوبى به مزار شهيدان را بستند و در قسمت شمالى آن، ضريحى از چوب ساج قرار دادند سپس ديوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل كردند. با اين كار امكان طواف پيرامون مزار شهيدان از بين رفت اما فضاى زيارتى مناسبى ايجاد شد. در 1230 ق از سوى ملا محمد صالح برغانى ضريحى از برنج با كتيبه نقره اى حاوى شعرهاى محتشم كاشانى بر آرامگاه شهيدان نصب شد و صندوقى از خاتم نيز در داخل آن قرار گرفت.

در اوايل قرن چهاردهم، انيس الدوله، همسر ناصرالدين شاه، ضريح نقره اى به طول حدود 80/4 در پنج شبكه و ارتفاع 70/1 براى آرامگاه شهيدان تقديم كرد. اين ضريح به جاى ضريح قبلى نصب شد و هم اكنون نيز در همان مكان باقى است. در 1361 ق صندوق خاتم كارى اين آرامگاه به كوشش محمد صنيع خاتم شيرازى تعمير شد و ديوارهاى مجاور ضريح را هنرمندان تواناى ايرانى آينه كارى كردند.⁽³⁶¹⁾

4 ـ رواق ها و شبستان هاى حرم مطهر

ضريح و روضه امام حسين(عليه السلام) از چهار سو به وسيله رواق هايى بسيار زيبا و وسيع احاطه شده است. هر يك از اين رواق ها حدود چهل متر طول و حدود پنج متر عرض دارد و ارتفاع ديواره هاى آن نيز به دوازده متر مى رسد.اين رواق ها، هر يك، به نامى خاص معروف اند. بانى اوليه برخى از آن ها عضدالدوله ديلمى است كه در دوره هاى بعد ترميم، بازسازى و تزيين شده است.

1 ـ 4 ـ رواق غربى (رواق ابراهيم مُجاب)

اين رواق در غرب ضريح قرار دارد و عمران بن شاهين آن را بنا كرده است كه تا مدت ها به نام خود او معروف بود.⁽³⁶²⁾ پس از چندى، به سبب دفن يكى از فرزندان امام كاظم(عليه السلام)، يعنى سيد ابراهيم مُجاب، به آن نام مشهور شد. در قسمت جنوبى رواق، درى است كه به طرف صحن باز مى شود و باب ابراهيم مجاب نام دارد و قبر و ضريح ابراهيم مجاب در شمال غربى آن واقع است. دراطراف مرقد او سادات و عالمان زيادى از جمله سيد رضى و شريف و مرتضى و ديگران دفن اند. اين رواق در گذشته در داخل صحن بود ولى با توسعه حرم، در داخل قرار گرفته است. از اين رواق يك در ديگر نيز به داخل صحن باز مى شود كه به باب حبيب بن مظاهر معروف است.