فاذكروا الله عند المشعر الحرام».[1]

گذشته از برخي روايات اهل بيت(عليهم‌السلام)[2] كه قرينه خارجي است، «فاء» تفريع در (فَاِذا اَفَضتُم مِن عَرَفت) قرينه‌اي داخلي براي ترتيب ياد شده است، چون افاضه از عرفات نمي‌تواند بر ابتغاي فضل الهي (كسب روزي حلال از راه تجارت) متفرع باشد، زيرا اين دو باهم ارتباطي ندارند؛ ولي چنانچه آيه بعد تقدمِ رتبي داشته باشد، فاء تفريع به خوبي معناي خود را مي‌رساند. البته در اين فرض بايد دليل چنين ترتيبي را به دستور پيامبر اكرم(صلّي الله عليه و آله و سلّم) بدون واسطه يا باواسطه دانست، هرچند در آيه بعد احتمال ديگري نيز هست كه از اين احتمال قوي‌تر است.

بنابر احتمال ياد شده، مجموع دو آيه به خوبي مي‌رساند كه نقطه شروع مناسك حجّ، وقوف در عرفات است و رفتار جاهلي سران قريش كه مناسك را از مشعر حرام آغاز مي‌كردند، مردود است.

نكته: برخي از مكانهايي كه منسكي از مناسك حج در آنجا انجام مي‌شود در قرآن حكيم آمده است؛ مانند بيت الله كه مطاف است و مقام ابراهيم كه مصلّي است و صفا و مروه كه مسعي است و عرفات و مشعر كه موقف‌اند؛ امّا از ساير اماكن حج در قرآن نامي برده نشده است.

اهميت ياد خدا در موسم حج

جمله (فَاذكُروا اللّهَ عِندَ المَشعَرِ الحَرام) دو حكم را دربر دارد:

1. حكم فقهيلزوم بازگشت از عرفات به مشعرحرام نه راههاي ديگر.

[1] ـ تفسير العياشي، ج1، ص96 ـ 97؛ التبيان، ج2، ص168 ـ 169؛ الدر المنثور، ج1، ص545 ـ 546.

[2] ـ تفسير العياشي، ج1، ص96 ـ 97؛ تفسير الصافي، ج 1، ص 216؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص195 ـ 196.