فاسد عبادت است و اتمام آن به قصد قربت واجب است و هرگز عمل باطل را نمي‌توان به قصد قربت ادامه داد. اين تعبير مخصوص حج است و حج سال آينده به عنوان عقوبت است؛ نه قضا.

مطلب ديگري كه از تفسير طبري برمي‌آيد و صائب به نظر نمي‌رسد اين است كه ايشان كلمه (فِي الحَجّ) را متعلّق جدال دانسته‌اند نه ظرف آن؛ يعني درباره حج و تعيين زمان و تحديد مواقف آن جدال روا نيست، چون همه اين امور تعيين شده است[1]، در حالي كه وحدت سياق ايجاب مي‌كند كلمه (فِي الحَجّ) ظرف امور سه‌گانه (كه جدال يكي از آنهاست) باشد؛ نه متعلّق جدال و ظرف آن دو چيز ديگر. البته آنچه از تفسير طبري برمي‌آيد كه جدال به معناي احقاق حق و ابطال باطل، در هر حال جايز، و به معناي احقاق باطل و ابطال حق، در هر حال ممنوع است، كلام تامّي است.

تذكّر: جمله (فَلا رَفَثَ ولافُسوقَ ولاجِدالَ فِي الحَجّ) هرچند به صورت خبر بيان شده؛ ليكن در صدد انشاي تحريم امور ياد شده است، پس مقصود از نفي رفث مثلاً نهي از آن است. گاهي گفته مي‌شود: منظور از جمله خبري، اخبار از عدم وجود مشروع اين امور است و اين خصوصيت همراه با تحريم آنهاست.[2]

صنعت ايجاز در آيه

واژه «حجّ» در اين آيه سه بار آمده و ضميري جايگزين آن نشده است، چون هربار با عنايتي خاص ذكر شده است. اين فنّ را در ادبيات «صنعت ايجاز»

[1] ـ جامع البيان، مج2، ج2، ص366.

[2] ـ تفسير البحر المحيط، ج2، ص99.