رفاعه فرزند شدّاد بن عبداللَّه، كنيه اش ابو عاصم كوفى است. [ تهذيب التهذيب، ج 3، ص 107. ] وى به نقل شيخ طوسى، از اصحاب اميرمؤمنان عليه السلام و صحابى امام حسن مجتبى عليه السلام به شمار مى آيد. [ رجال طوسى، ص 41، ش 5 و ص 68 ش 2. ]
رفاعه از تابعين [ ر. ك: همين كتاب، ص 34. ] اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه در شجاعت مشهور بود. هم چنين وى از بزرگانِ قاريان و از رؤساى توابين است. [ اعيان الشيعه، ج 7، ص 31. ] رفاعه، در زمان خلافت عثمان با جمعى از جمله مالك اشتر نخعى به ربذه تبعيدگاه ابوذر غفارى رسيد و اطلاع يافتند كه ابوذر از دنيا رفته است، وى و همراهان بر جنازه او نماز گزارده و او را به خاك سپردند. [ ر. ك: رجال كشى، ص 65، ش 118. ]
او در جنگ جمل همراه اميرالمؤمنين عليه السلام بود و بر گروه پياده نظام قبيله بجيله فرماندهى كرد و شعرى را نيز سروده است. رفاعه در جنگ صفّين نيز حضور داشت و على عليه السلام وى را فرمانده قبيله بجيله، قرار داد. [ وقعة صفّين، ص 205. ] او در جريان حكميت دست از حمايت امام عليه السلام برنداشت و در مذمت معاويه و يارانش قصيده اى را سروده است. [ وقعة صفّين، ص 488. ]
زياد در ادامه دستگرى و قتل ياران امام على عليه السلام درصدد قتل رفاعه برآمد، اما رفاعه به همراه عمرو بن حمق به اطراف موصل گريخت. وقتى حاكم موصل آگاه شد براى دستگيرى آن دو اقدام كرد. سرانجام عمرو دستگير و به شهادت رسيد، اما رفاعه به پيشنهاد عمرو فرار نمود و به كوفه بازگشت. [ ر. ك: كامل ابن اثير، ج 2، حوادث سنه 51، ص 492؛ تاريخ طبرى، ج 5، ص 265. ]