انسان کامل مظهر جميعت کل است. شروع خلقت انسان کامل و صورت او, آدم(ع) و غايت او محمد(ص) بوده است. در طي اين مدت استکمال و تدريج رخ داده تا انسان کامل به مرحله ظهور برسد. سماوات سبع در آية کريمه: «... ثم استوي الي السماء فسوَّهُنَّ سبع سماوات...»( [52] ) حاکي از ساختار همين انسان کامل است و براي باطن و عقل او هفت درجه وجود دارد که عبارتند از: «نفس, قلب, عقل, روح, سرّ, خفي و اخفي». آية کريمه: «کيف تکفرون بالله و کنتم امواتاً فاحياکم, ثم يميتکم و ثم يحييکم, ثم اليه ترجعون»( [53] ) نيز اشاره بهمين خلقت تدريجي انسان کامل دارد و بيان کنندة خلقت انسان از پايينترين مراتب, صورتي بعد از صورت و حياتي بعد از ممات و کمال بعد از نقص است تا برسد به خداي سبحان يعني همان جايي که از اول بوده است. «کما بدأنا اول خلق نعيده...».( [54] )
ابن عربي معتقد است:
موجودات در چهار عالم خلاصه مي شوند. عالم اعلي و آن عالم بقا است. عالم استحاله و آن عالم فنا است. عالم تعمير و آن عالم بقا و فناست و عالم نسبت که عالم اعراض است. جميع اين عوالم نيز در دو موطن خلاصه مي شود, يکي موطن عالم اکبر و خارج از انسان است و ديگري موطن عالم اصغر که انسان کامل است. با اين وصف انسان کامل نسخة جامع عالم و جام جهان نما و خلاصة عالم ممکنات است.( [55] )
با اين اوصاف, انسان کامل علت ايجاد و بقاي عالم از ازل تا ابد و دنيا و آخرت است.( [56] )
انسان کامل خليفة خدا در زمين و کلمة جامع و نمونة مشتمل بر کتب الهي است؛ کتابي که همة آن به دست رحمان نوشته شده است. انسان کامل روح اعظم و جامع جميع عالم کبير است زيرا مبدأ و صورت و غايت کل و بذر عقول و نفوس و ثمرة شجرة افلاک و آنچه که بين اينهاست از معقول و محسوس است.
روح اعظم از نظر علمي و عيني شامل جميع ممکنات است. اين روح انسان کامل و خليفة خدا در آسمان و زمين است. اشتمال روح اعظم از نظر علمي بر عالم به اينصورت است که روح اعظم, قلم حق است که نقش صور حقايق را بنحو کثرت و تفصيل ترسيم نمود, سپس ارقام اسرار را بر لوح قدرها نوشت و سپس بر اين لوح, نفس و خيال و ساير مشاعر کلي و مدارک عقلي را نگاشت.
اشتمال روح اعظم بعينه بر جميع ممکنات به اين شکل است که ذات آن صورت کل است همانطور که فاعل و غايت کل بود و صورت هر چيزي تماميت آن چيز است. بنابرين چون انسان کامل صورت کل است, همه چيز است.
اشتمال روح عقلي انسان کامل بر جميع ممکنات بسبب اين است که کتاب مبين مشتمل بر نمونه هاي عوالم و جزئيات و افراد آن است, قبل از اينکه به ملأ اعلي و روح اعظم متصل شود. ولي بعد از وصول, ديگر فرقي ميان قلم حق و آن روح عقلي از جهت شمول بر کل بودن نيست.( [57] )
بنظر ابن عربي:
انسان عبارت از مجموع عالم است. انسان صغير مختصري از عالم کبير است از اينرو اين انسان صغير مدرک عالم کبير بوده و خداوند تمام جزئيات عالم کبير را با انسان مرتبط کرده است. انسان به صورت اسم الله خلق شده است, اين اسم جميع اسماء را در بر دارد و اگر چه از نظر جسمي صغير است ولي متضمن جميع معاني و در برگيرندة عالم کبير است. انسان کامل چون به صورت الهي خلق شده است, تمام قوا و حواسش با بُعد الهي کار مي کند بنابرين با چشم خدا مي بيند, با خدا شاد مي شود و در همه امور با خداست.( [58] )
در اينکه انسان کامل صورتي مختصر از آسمانها و زمين و مقام جمعيت کل است, ابن عربي و ملاصدرا هر دو همعقيده اند, ايشان او را کلمه جامع و جام جهان نما مي دانند.