رسول الله(صلى الله عليه وآله)، كه توقفش در دهكده قبا پانزده روز به درازا كشيد، تصميم گرفت براى فعاليت هاى عبادى، سياسى، فرهنگى و اجتماعى مسلمانان، پايگاهى به پا كند. بدين منظور مكان مسطح و وسيعى را، كه در كنار خانه كلثوم بن هِدم بود و از آن براى خشك كردن خرما استفاده مى شد، انتخاب كرد.
به گفته طبرانى، رسول خدا به يارانش فرمود: نقشه اين مسجد از سوى خداوند است و اينك شتر من مأمور اين كار است. كسى بر شتر سوار شود و او را حركت دهد تمحدوده مسجد را مشخص سازد. ابوبكر برخاست و بر شتر نشست، ولى هرچه تلاش كرد شتر حركت نكرد. به ناچار ابوبكر پياده شد.
پس عمر برخاست تا اين مأموريت را انجام دهد، ولى تلاش او نيز بى ثمر بود و نتوانست شتر را حركت دهد. در اين هنگام، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به على فرمود: برخيز و برشتر بنشين، چون على بر پشت شتر قرار گرفت، شتر راه افتاد، محدوده اى را دور زد و سپس به جاى نخست خويش بازگشت. بدينسان محدوده مسجد قبا مشخص شد و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) قبله آن را به سمت بيت المقدس تعيين كرد.
پيامبر براى ساخت اين مسجد بسيار تلاش كرد. زنى به نام شموس بنت نعمان مى گويد: هنگام ساخت مسجد قبا، پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مى ديدم كه سنگ هاى كوچك و بزرگ را برمى داشت تا آنجا كه سنگينى سنگ ها پشت مباركش را خم كرد. سپيدى خاك بر بدن مباركش نمايان بود. (گاه) مردى از صحابه مى آمد و مى گفت: اى فرستاده خدا، پدر و مادرم فدايت باد! سنگ و خاك را به من واگذار تا به جاى تو كار كنم. پيامبر مى فرمود: نه، تو نيز سنگ ديگرى بردار. حضرت هماره در تلاش بود تا ساختمان مسجد پايان يافت.
در روزهايى كه بناى خانه توحيد ساخته مى شد، عطر زمزمه هاى روح نواز صحابه، كه بيانگر بينش الهى آنان و عشق خدايى شان بود، فضا را آكنده مى ساخت و گاه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نيز با آنان هم نوا مى شد.
عبدالله بن رواحه، با آهنگى دل نواز مى خواند: «افلح من يعالج المساجد»; «آن كه در پى ساختن و پرداختن مساجد است رستگار است.»
پيامبر(صلى الله عليه وآله) با همان آهنگ، آخرين قسمت شعرش را تكرار مى كرد و مى فرمود: «مساجداً».
سپس عبدالله ادامه مى داد: «و يقرأ القرآن فيه قائماً و قاعداً»; «آنكه پيوسته نشسته و ايستاده در مسجد قرآن مى خواند.»
پيامبر مى فرمود «و قاعداً».
آنگاه عبدالله مى خواند: «ولا يبيت الليل عنه راقداً»; «و شب را نيز هماره بيدار بوده، به خواب نمى گذراند.»
پيامبر مى فرمود «راقداً».
بدين سان ساخت اولين بناى توحيدى در اسلام، كه داراى 3 رديف ستون چوبى بود، با تلاش مسلمانان به پايان رسيد.
دوشنبه هر هفته در قبا نماز مى خواند(182) و نيز هر سال، صبحگاه هفدهم ماه مبارك رمضان به مسجد قبا مى شتافت.
درباره جايگاه معنوى اين مسجد همين بس كه قرآن كريم آن را مسجدى مى خواند كه: «بر پايه تقوا بنا نهاده شده است.»
} لَمَسْجِدُ أسِّسَ عَلى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ يَوْم اَحَقُّ اَنْ تقُومَ فيهِ}.
«همانا مسجدى كه از اولين روز برمبناى تقوا پايه گذارى شده است، شايسته تر است كه تو در آن به نماز بايستى.»
بسيارى از مفسران، مراد از اين آيه را مسجد قبا دانسته اند; گروهى مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)و برخى هر دو مسجد را مصداق و مراد اين آيه شمرده اند.
امام صادق(عليه السلام) به معاوية بن عمار فرمود:
از حضور در مشاهد خوددارى مكن و يكى از اين مشاهد مسجد قبا است; زيرا اين همان مسجدى است كه از اولين روز بر پايه تقوا بنا نهاده شده است.
روايات متعددى از رسول الله(صلى الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام) نقل شده است كه خواندن دو ركعت نماز در مسجد قبا را با انجام دادن يك عمره برابر مى داند.
ابن شبه مى گويد: رسول الله(صلى الله عليه وآله) فرمود: هركس در خانه خويش وضو گيرد و با نيتى خالص به مسجد قبا بيايد و در آن دو ركعت نماز گزارد، پاداش يك عمره خواهد داشت.
امام صادق(عليه السلام) از رسول خدا نقل كرده است كه فرمود: هركس به مسجد من; يعنى مسجد قبا درآيد و در آن دو ركعت نماز بخواند، با پاداش يك عمره بر مى گردد.
عقبة بن خالد از امام صادق(عليه السلام) پرسيد: مى خواهم به مساجد اطراف مدينه بروم، از كدامين مسجد شروع كنم؟ امام صادق(عليه السلام) فرمود: از مسجد قبا آغاز كن و در آن بسيار نماز بگزار; زيرا اولين مسجدى است كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در اين منطقه در آن نماز گزارد.
در محل مسجد قبا سه مكان بسيار با اهميت ديگر بود كه متأسفانه، به بهانه توسعه مسجد! تخريب شد و از ميان رفت. اين مكان ها عبارتند از:
1 ـ چاه انگشتر
در محل مسجد قبا چاهى بود كه آب بسيار ناگوار و تلخى داشت. چون پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آن محل آمد، مسلمانان گفتند: آب اين چاه بسيار ناگوار و تلخ است، لطف كنيد و آب دهان خويش را در آن بيفكنيد تا گوارا شود. حضرت مقدارى از آن آب را در دهان خويش گرداند و دوباره به چاه باز گرداند و آب چاه بسيار گوارا و شيرين شد و تا ساليانى كام زيارت كنندگان مسجد قبا را شيرين مى ساخت.(190) وقتى عثمان، در زمان خلافتش، خواست آب بنوشد، انگشتر رسول خدا كه در دستش بود در چاه فرو افتاد، براى به دست آوردن انگشتر، همه آب را از چاه بيرون آوردند ولى هر چه كوشيدند انگشتر پيدا نشد. از آن روز اين چاه را «بئرالخاتم» (چاه انگشتر) ناميدند.
2 و 3 ـ مسجد فاطمه و على(عليهما السلام)
در كنار مسجد قبا دو جايگاه به نامهاى مسجد على و مسجد فاطمه(عليهما السلام) وجود داشت. گروهى اين مكانها را محل نماز آن بزرگواران، هنگام اقامت در قبا مى دانند. متأسفانه توسعه هاى اخير به از ميان رفتن اين مكانها انجاميده است.
مسجد قبا در طول تاريخ، چندين بار توسعه يافت. ابتدا عثمان اين كار را انجام داد. پس از وى عمر بن عبدالعزيز و ديگر زمامداران در اين مسير گام برداشتند و ساختمان بسيار زيباى كنونى به وسيله حاكمان سعودى انجام يافته است.
به اميد روزى كه اين مساجد به جايگاه اساسى و اصلى خود; يعنى آبادانى معنوى و مادى بازگردند و پايگاههاى توحيد و وحدت شوند.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) زمانى كه وارد قبا شدند، مسجد قبا را بنا كردند، همچنين نخستين اقدام آن حضرت در مدينه منورّه بناى مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) بود. چنين اقدامى نشانگر اهميت نقش مسجد در اسلام است.
شريف ترين مسجد پس از مسجدالحرام، مسجدالنبى است كه در مدينه منوره واقع است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) درباره نماز خواندن در اين مسجد فرمود:
«صلاةٌ في مسجدي هذا خيرٌ مِنْ اَلْفِ صَلاة فيما سواهُ مِنَ الْمَساجِد اِلاّ الْمَسْجد الْحرام».
«يك نماز در مسجد من، بهتر از هزار نماز در ديگر مساجد است، مگر در مسجدالحرام.»
مسجد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در آغاز، مساحتى حدود 2071 متر داشت كه با ديوارهاى خشتى و گِلى و پايه هايى از تنه درختان خرما بنا شده بود. سقف مسجد را نيز با شاخه هاى درخت خرما پوشانده بودند.
در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزايش شمار مسلمانان، ضرورت توسعهمسجد مطرح شد. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بر طول و عرض مسجد افزود تا آنكه مساحت آن به 2475 متر مربع رسيد. در اين توسعه، شكل مسجد به صورت مربع در آمد.
قبله مسجد نيز در سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغيير كرد و از آن پس نماز نه به سوى بيت المقدس كه قبله يهود بود، بلكه به سوى مكه خوانده مى شد.
از بناهايى كه همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره در ديواره شرقى مسجد بود، اين دو حجره براى سكونت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و همسرانش سوده و عايشه ساخته شد. بعدها بر تعداد اين حجره ها افزوده گشت. هر يك از اصحاب نيز كه توانايى داشتند، حجره اى در كنار مسجد ساختند و درى از آن به مسجد گشودند و در وقت نماز از همان در وارد مى شدند.
در سال سوم هجرت پيامبر دستور داد اين درها، جز درِ خانه على بن ابى طالب(عليه السلام)بسته شود.
با گسترش فتوحات اسلامى، جمعيت مسلمانان رو به فزونى نهاد و در اين ميان، مدينه به عنوان مركز خلافت، جمعيت بيشترى را به خود جذب مى كرد و از آن جا كه مساحت مسجد گنجايش مسلمانان را نداشت، لذا خلفا در صدد توسعه مسجد برمى آمدند كه اين توسعه در چند مرحله انجام و تا پايان دوره عباسيان و سلطه مغول ادامه يافت و مسجدالنّبى(صلى الله عليه وآله) تا مساحت 9000 متر مربع گسترش يافت.
در عهد امپراتورى عثمانى (قرن دهم هجرى قمرى)، تحولاتى در بازسازى و توسعه مسجدالنّبى صورت گرفت. سلطان سليمان عثمانى در سال 938 هـ .ق . در بازسازى مسجدالنّبى كوشش هايى صورت داد، امّا اقدام اساسى در سال 1265 هـ .ق . به دست سلطان عبدالحميد آغاز گرديد و در طىّ سيزده سال، مسجد به شكلى استوار و در عين حال زيبا بازسازى شد.
آنچه از آثار و اسامى امامان شيعه و خلفا و برخى صحابه بر كتيبه هاى مسجدالنّبى به چشم مى خورد، يادگارى است از امپراتورى عثمانى كه ميان فِرَق اسلامى جمع كرده است. و جالب است كه نام امام زمان به صورت «محمدالمهدى» بر يكى از كتيبه ها بگونه اى نوشته شده كه كلمه «حىّ» از درون اين طرح جلوه گر است.
دولت عربستان نيز در چند مرحله به بازسازى و توسعه مسجدالنبى پرداخت و از سال 1373 هـ .ق . رسماً كار بازسازى و توسعه را آغاز كرد.
در مرحله اول اين بازسازى مساحت مسجد به 16327 متر مربع رسيد و بر ظرفيت آن در قسمت هاى شمالى، غربى و شرقى افزوده شد، چيزى در همين حدود نيز در اطراف مسجد از خانه ها تخريب و در طرح توسعه مسجدالنبى قرار گرفت كه به هنگام ازدحام جمعيت مورد استفاده زائران قرار مى گيرد.
در مرحله دوّم كه از سال 1406 هـ .ق . آغاز شد، مسجد بار ديگر توسعه يافت و به مساحتى حدود 82000 متر مربع رسيد. علاوه بر آن، فضاى گسترده اى نيز در اطراف مسجد تسطيح شد تا نمازگزاران بتوانند در آن جا اقامه نماز كنند.
مجموع مساحت مسجد و اطراف آن، حدود 400500 متر مربع; يعنى برابر كلّ مساحت مدينه عصر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) است.
قسمتهاى مختلف مسجدالنّبى(صلى الله عليه وآله)
قسمتى از مسجدالنّبى كه در ناحيه جنوب شرقى (رو به سمت قبله) قرار دارد، به نام روضه مطهره شناخته مى شود، اين قسمت فضيلت زيادى دارد و در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به عنوان «باغى از باغ هاى بهشت» معرفى شده است; (ما بَيْنَ بَيْتِي (قَبْري) وَ مِنْبَرِي رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّة).
روضه شريفه 32 متر است كه طول آن 22 متر و عرض آن 15 متر مى باشد. در محدوده روضه مطهره، سه مكان مقدس ديگر نيز وجود دارد كه عبارتند از:
1 ـ مرقد مطهر پيامبر(صلى الله عليه وآله) 2 ـ منبر 3 ـ محراب.
ـ مرقد مطهر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)
يكى از بهترين نقاط مسجد، مدفن رسول خداست; پيامبرى كه محبوب خدا و خلق بود و ميراث گرانبهاى اسلام، حاصل تلاش بيست و سه ساله آن حضرت است. در كنار شرقىِ مسجد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) حجره هايى براى زندگى همسران خود ساخته بود كه تا نزديك نود سال پس از رحلت آن حضرت نيز سر پا بود. ابتدا حجره اى براى سوده، پس از آن براى عايشه و در امتداد آن، حجره اى براى حضرت فاطمه(عليها السلام) ساخته شد. مورّخان نوشته اند كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حجره اى كه وفات يافت مدفون شد.
مرقد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در زمان خليفه دوم، در اتاق كوچكى قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد وليد به همان شكل باقى بود، در آن زمان كه قسمت شرقى مسجد توسعه يافت مرقد مطهر نيز در مسجد قرار گرفت.