در كتب اخلاق , هنگامى كه جايگاه صفات شايسته و ناپسند را بيان مى كنند, مى گويند: بله , تكبر و خودبرزگ بينى مذموم و ناپسنداست ,اما ذلت و خود را بى مقدارانگاشتن نيز, ناشايست و نكوهيده است . براين اساس ,انسان نبايد خويش را بزرگ بشمارد و توقع احترام و بزرگ شمردن خويش رااز ديگران داشته باشد و يا خود را حقير و بى مقدار سازد, بلكه بايد با مردم مهربان و فروتن باشد, حقوق آنان را پاس بدارد و از پذيرش حق دريغ نورزد و در عين حال ,شخصيت خود را نيز حفظ كند تا به ورطه ذلت نيفتد. براى شناخت مرز تواضع يادآورى نكات ذيل ضرورى است :
واژه تواضع نيز, همچون بسيارى از مفاهيم اخلاقى از تفسيرهاى انحرافى , مصون نمانده است تا آن جا كه در محاورات مردم و حتى برخى از نوشته ها و آثار منتشره , تواضع را به ذلت و سكوت در برابر ظلم و تعدى ظالمان معنى كرده اند,از باب نمونه :
واماالتواضع فاحتمال الاذى من كل احد . [24]
تواضع و ذلت تواضع , تحمل آزار واذيت است از هر كسى !
دراسلام ,ازاين گونه تواضع ذلت آفرين نهى شده است . دراين مكتب , تواضعى مطلوب و شايسته است كه برخاسته از آگاهى , قدرت واحترام باشد.
تواضع ,اظهار كوچكى است در عين صلابت و عزت .
اميرالمومنين ( ع ) در ويژگى مومنان مى فرمايد:
...سهل الخليقه , لين العريكه نفسه اصلب من الصلد و هواذل من العبد . [25]
مومن , خويى آرام دارد, به نرمى راه مى پويد. نفس او سختراز سنگ خاراست . و خود, خوارتراز عبد.
قرآن مجيد نيز, براين نكته تاكيد دارد كه همواره مومنان بايد در برابر يكديگر فروتن و مهربان باشند و در مقابل دشمنان و كافران سرسخت و پرقدرت :
اذله على المومنين اعزه على الكافرين . [26]
به عبارت ديگر, ذلت دو گونه است :
1. ذلت نفس .اين نوع از ذلت , داراى ارزش و پسنديده است زيرا فرد براى رسيدن به كمالات , كه نفش سركش مانع آن است , خوارى را بر نفس خويش تحميل كرده است .
2. ذلت در برابر ديگران .اين گونه ذلت , مذموم و مورد نكوهش است . راغب اصفهانى مى نويسد:
والذل متى كان من جهه الانسان نفسه لنفسه فمحمود . [27].
ذلت و خوارى اگر به معناى ذلت و خوارى نفس از ناحيه خودانسان باشد, پسنديده است .
به همين معنى اشاره مى كند رسول اكرم (ص ) آن جا كه مى فرمايد:
طوبى لمن تواضع لله تعالى فى غير منقصه واذل نفسه فى غير مسكنه . [28]
خوشا به حال كسانى كه فروتنى و تواضع كنند براى خداوند تعالى , بدون پستى و كاستى و نفس خويش را, در عين قدرت و توانايى , به خوارى وا دارند.
با نگاهى به سيره و روش پيشوايان دينى , در مى يابيم كه آنان از هرگونه رفتار و عملى كه نشانه ذلت و تحقير شخصيت انسان باشد, به شدت منع نموده و با آن برخورد كرده اند. درباره اميرالمومنين ( ع ) نوشته اند: آن گاه كه زمام جامعه اسلامى را به دست گرفت بخشنامه اى صادر كرده و در آن چنين فرمود:
[ اى مردم !از هرگونه رفتار ناپسند و مذلت بار, كه شخصيت شما را پست سازد, پرهيز كنيد].
و فرمود:
[ از بوسه بر خاك و غير آن وافتادن در پاى ركاب و مانند آن , كه از رفتار مشركين است وازاخلاق جباران , ستمكاران و متكبرين به شمار مى آيد, پرهيز كنيد]. [29]