محمد رضا جبارى
دوران غيبت صغرى با ويژگى هايى از ادوار پيشين و پسين خود، باز شناخته مى شود . از جمله مهم ترين وجوه تمايز اين دوران با دوره هاى پيشين - يعنى عصر حضور ائمه عليهم السلام در راس جامعه ى شيعه - محروم ماندن شيعيان از فيض حضور آشكار امام عليه السلام در متن جامعه است .
تا سال 260 ه . ق . شيعيان، به جز در زمان هايى كه امامان شيعه عليهم السلام در زندان به سر مى بردند يا در خانه ى خود زير نظر بودند، آزادانه با آنان ارتباط داشتند و به طور مستقيم از هدايت و فيض معنوى آنان بهره مند مى گشتند . دراين سال با شهادت امام حسن عسكرى عليه السلام، به ناگاه شيعيان با وضع پيش بينى نشده اى روبه رو شدند . آنان به يك باره، امام خويش را در پس پرده ى غيبت يافتند . به طور طبيعى، نخستين پرسش و چشم داشت شيعيان در شرايط جديد، اين بود كه چگونه مى توانند با امام خويش، ارتباط برقرار كنند و چاره ى مشكل هاى خويش را از او بجويند .
اين پرسش بى پاسخ نماند و در نخستين فرصت پس از آغاز غيبت صغرى، راه دست يابى به امام عليه السلام و چگونگى ارتباط با او در شرايط پديد آمده، به آگاهى گروهى از شيعيان رسيد . يكى از روايت هاى تاريخى بر جا مانده از آن دوره كه بر مدعاى ياد شده، دلالت دارد، گفته ى شيخ صدوق درباره ى گروهى از شيعيان قم است . آنان مانند هميشه، براى ديدار با امام عسكرى عليه السلام و تقديم هديه هاى مالى و وجوه شرعى و نامه هاى حاوى سؤالات شيعيان قم، به سامراء رفته بودند . اين گروه در سامراء با شهادت امام يازدهم عليه السلام و ادعاى دروغين امامت از سوى جعفر بن على الهادى - برادر امام عسكرى عليه السلام - روبه رو شدند . چون جعفر - كذاب - نتوانست نشانه هاى لازم براى اثبات امامت خويش را به آنان ارايه دهد، پس از سرگردانى و گذر از مشكلاتى، راه بازگشت در پيش گرفتند . همين كه به بيرون شهر سامراء رسيدند، پيك امام دوازدهم (عج) با آنان ديدار كرد . بدين ترتيب، آنان به درك فيض ديدار با آن بزرگوار موفق شدند . آن حضرت در همين ديدار به گروه قمى ها فرمود كه از آن پس براى ديدار يا انجام امور مربوط به امام عليه السلام، ديگر به سامراء نروند; زيرا ايشان براى انجام امور ياد شده، نماينده اى در بغداد خواهد گمارد . (1)
گذر زمان نشان داد كه نماينده ى گمارده شده در بغداد، همان «عثمان بن سعيد عمرى » ; نخستين سفير و نايب ناحيه ى مقدسه در دوران غيبت صغرى است كه جامعه ى شيعه را حتى در دورترين سرزمين هاى شيعه نشين جهان اسلام، رهبرى مى كرد . (2)
«عثمان بن سعيد عمرى » ادامه دهنده ى راهى بود كه سال ها پيش از دوران غيبت صغرى و از سوى امام صادق عليه السلام آغاز شده بود . (3) «عثمان بن سعيد عمرى » ، در راس آن قرار داشت، سازمانى پنهانى با هدف هاى مشخص بود كه از آن با نام «سازمان يا نهاد وكالت » و يا «نظام الاموال و الوكلاء» ياد مى شود . (4)