ذى شعور بودن طبيعت

در قرآن يك سلسله اطلاعات درباره طبيعت هست كه فهم آنها درتنظيم ارتباط انسان با طبيعت موثر است. از جمله اينكه قرآن‏تاكيد مى‏كند كه طبيعت زنده و باشعور است و انسان با جهانى‏آگاه و هوشيار سر و كار دارد و همه موجودات خدا را تسبيح‏مى‏كنند: و ان منها لما يهبط من خشية الله 182 (پاره‏اى از سنگها از بيم‏خدا فرو مى‏ريزند). تسبح له السموات السبع و الارض و من فيهن و ان من‏شى‏ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم 183 (آسمانهاى‏هفتگانه و زمين و هر كه در آنهاست تسبيح او مى‏كنند و چيزى‏نيست مگر اينكه با ستايش خدا تسبيح مى‏كند; اما شما تسبيح‏موجودات را در نمى‏يابيد). بعضى از مفسرين عقيده دارند كه اين تسبيح به معناى حقيقى كلمه‏توسط موجودات انجام مى‏شود، اما ما آن را نمى‏فهميم. نفهميدن مادليل بر آن نيست كه جمادات زبان ندارند. قرآن تصريح دارد براينكه تمامى موجودات زبان دارند: قالوا انطقنا الله الذى انطق‏كل شى‏ء 184 (گفتند: ما را خدا، كه همه چيز را به سخن آورد،گويا كرد) در سوره رعد، آيه 13 مى‏فرمايد: و يسبح الرعد بحمده و الملائكة‏من خيفته (و تندر با ستايش او تسبيح مى‏كند، و فرشتگان از ترس‏او) صوت هائل رعد در گوش و خيال آدمى، آن تسبيح ذاتى موجودات رامجسم مى‏سازد و به همين جهت هم خدا رعد را نام برد تا اذهان‏ساده و بسيط را به آن تسبيح ذاتى كه قائم به ذات هر موجودى‏است و بدون صدا و لفظ انجام مى‏شود، منتقل نمايد. 185

خدا پديدآورنده طبيعت

خلقت آسمانها و زمين به دست‏خداست. او در خلق و حفظ و هدايت‏مخلوقات، يگانه و بى‏شريك است و سرتاسر جهان هستى قلمرو سلطنت‏اوست: بل له ما فى السموات و الارض كل له قانتون × بديع‏السموات و الارض 186 (بلكه آنچه در آسمانها و زمين است ،از آن‏اوست، و همه فرمانبر اويند × پديدآورنده آسمانها و زمين است).