معناى « الرحيم » الرحيم : به مردمى كه در ميدان ايمان و عمل صالحند و از هدايت حضرت او در جهت سلامت عقيده ، عمل ، اخلاق بهره گرفتهاند ، داراى عنايت است و اين عنايت در قيامت نسبت به آنان تجلى كند كه در قرآن فرموده :
وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً [434] .
و او به مؤمنان مهربان است .
گفتهاند كه بنده را سه حالت است :
اول آنكه معدوم بود به هستى احتياج داشت .
دوم آنكه هست شد به اسباب بقا حاجت دارد .
سوم به عرصه قيامت حاضر شود به مغفرت خداوند متعال محتاج خواهد بود.
و ذكر اين سه حال در اين سه اسم مندرج است : اى بنده ! اللّه اوست ، تفكر كن كه تو را چگونه از كتم عدم به حيز وجود آورد ، رحمان اوست بنگر تا چگونه اسباب زندگى مهيا كرد ، رحيم اوست ، باش تا فردا ببينى كه تو را در پناه عنايت آرد و پرده مغفرت به روى گناهان تو فرو گذارد .
تفسيرى ديگر از « بسم اللّه الرحمن الرحيم » در « مفاتيح الغيب » آورده كه :
مداخل وساوس شيطان در نفوس انسان سه است : شهوت و غضب و هوا .
از شهوت حرص و بخل زايد و از غضب كبر و عجب آيد و نتيجه هوا ، كفر و بدعت باشد .
پس حق سبحانه اين سه اسم فرستاده تا سد مداخل اين ثلاثه نموده ، آدمى را از سلوك باديه غوايت باز دارد ، هر كه بشناسد كه اللّه اوست از فرمان هوا كه معبود گمراهان است ـ و آيه كريمه :
اَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَاهُ [435] .
آيا كسى كه هواى [ نفسش ] را معبود خود گرفته ديدى ؟ .
شاهد بر آن است ـ سر ارادت به پيچد و هر كه داند كه رحمان اوست و ملك از اوست از غضب كه منشأ كبر و عجب است احتراز كند و هر كه عارف گردد به آن كه رحيم است ، به واسطه تشبه به بهايم كه سركردگان بيابان شهوتند بر نفس خود ظلم نكند .
توجه عملى به اين سه نام مقدس ، علاوه بر اينكه انسان را از رذايل اخلاقى پاك مىكند ، كفه حسنات را هم سنگين مىنمايد .
از جناب مستطاب نبوى صلىاللهعليهوآله روايت است كه :
چون امت مرا در روز قيامت به موقف حساب بدارند و عملهاى ايشان را در ترازوى عمل نهند ، حسنات ايشان بر سيئات بيفزايد ، امتان پيغمبران گذشته گويند كه امت محمد صلىاللهعليهوآلهوسلم را با وجود كمى عمل چرا كفه حسنات ايشان افزون شد ؟
پيغمبران ايشان گويند :
به جهت آنكه ابتداى كلام ايشان سه نام از نامهاى الهى بود كه اگر همان سه نام در كفه نهند و همه حسنات و سيئات فرزندان آدم را در كفه ديگر گذارند آن سه نام بر همه زيادتى كند و آن نامها نامهايى است كه در بسم اللّه است[436] .