1. آلام و ناگواريهايي كه خود انسان مسئول به وجود آمدن آن است. مثلاً شخصي با توجه كامل دست خود را ميسوزاند يا جرح و ضرري به خود وارد ميكند.
در اين قسم از شرور ظاهرا جاي مناقشه بين موافقان و مخالفان نيست و نقد و جرحي متوجه دين و آموزههاي آن نميشود تا متكلم دين در مقام دفع آن باشد.
2. آلام و ناملايمتهايي كه توسط انسانهايي كه مخلوق الهي هستند و با قدرت و تمكين او در حق ديگران انجام ميگيرد، مثلاً ظالمي به انسان ديگر جراحات وارد ميكند يا اموال او را غصب ميكند يا شخصي چون استالين و هيتلر عامل كشتار هزاران تن انسان مظلوم ميشود.
در اين قسم از شرور و آلام، متكلمان معتقدند: اصل انتصاف درست است كه مسئول مستقيم اين همه المها و مصيبتها خود انسان است، اما چون اين جنايتها با تمكين و قدرت خداوند صورت گرفته است خواه ناخواه خداوند نيز مسئول شناخته ميشود، لذا ميبايست داد مظلوم را از ظالم بستاند و حق را به حقدار برساند. خداوند عادل نيز يا در همين دنيا از مظلوم حمايت ميكند و ظالم را به قهر خويش مبتلا ميكند: يا اين كه هر دو را به روز رستاخيز حواله ميدهد كه از آن به اصل «انتصاف» تعبير ميشود كه در اينجا به بعض ديدگاههاي متكلمان اشاره ميشود:
قاضي عبدالجبار:
«خداوند در قيامت داد مظلوم را از ظالم ميستاند».2
ابي نوبخت:
«خداوند بخاطر تمكين و اعطاي قدرت به ظالم ضامن انتصاف است نه عوض»3
سيد مرتضي:
«خداوند متعال بخاطر تمكين آلام و مضارّ ضامن انتصاف است».4
اما اين كه دادخواهي چگونه صورت خواهد گرفت، متكلمان اقوال مختلفي در اين زمينه دارند. بعضي معتقدند: خداوند ثواب و حسنات ظالم را به مظلوم اعطا و سيّئات و كيفر مظلوم را به ظالم منتقل ميكند. يا اين كه خداوند خودش به اندازهاي به مظلوم ثواب و اجر اعطا ميكند كه نه تنها ظلمي كه به او در دنيا وارد شده جبران ميشود بلكه از او راضي و خشنود نيز ميشود.
متكلمان در اين مقوله مباحث بسيار گسترده و ژرفي را دارند و شعاع آن را به حقوق و آلامي كه بر حيوانات وارد ميشود نيز كشاندهاند. كه طرح آن در اين مختصر نميگنجد، به هر حال قاطبه متكلمان اسلامي بر جبران حق مظلوم و شخص متألم و مبتلا به شرور و آلام تأكيد و اتفاق نظر دارند.
3. المها و مصيبتهايي كه پيامد قوانين طبيعت و مستند به خداوند است. مثلاً كسي در اثر زمين لرزه يا دريا يا سقوط از مكان مرتفعي جان خود را از دست ميدهد يا دچار جراحات و آلامي ميشود يا اين كه خداوند متعال به طور مستقيم به خاطر عللي چون امتحان بلايا و مصيبتهايي بر انسانها وارد ميكند.
در اين قسم از شرور و آلام كه واسطهاي بين ألم و خداوند نيست، متكلمان اسلامي به طريق اولي قايل به جبران هستند و معتقدند كه خداوند ميبايست در مقابل اين همه دردها و آلامي كه متوجه انسانها ميشود، در دنيا يا آخرت به اندازهاي جزا و پاداش اعطا كند تا آلام جبران گردد. و از اين اصل در اصطلاح كلامي به «عوض» يا «اعواض» تعبير ميشود.