غزالي نيز گويد: «هر فقر و ضرري در دنيا كاستي در دنيا وزيادت در آخرت است».11
با مرور و مطالعه آراي متكلمان اين نكته دستگيرمان ميشود كه متكلمان ضمن پذيرش وجود كثريها و ناملايمتها در جهان طبيعت، آن را چنين توجيه ميكنند: چون پايان اين دردها و غمها به خير و نفع انساني تمام ميشود در حقيقت نميتوان به اين امور شر واقعي اطلاق كرد، بلكه آنها صرف ناملايمتها و ضررهايي هستند كه پل ترقي و نيل انسان به سعادت و كامروايي محسوب ميشوند.
غم چو بيني در كنارش كش بعشق از سر ربوه نظر كن در دمشق12
بعضي از انديشوران معاصر نيز به اين ديدگاه كلامي اشاره كردهاند:
شهيد مطهري، استاد شهيد در پاسخ اشكال يكي از شاگردان خود كه نظريه متكلمان را طرح ميكرد [اگر مسأله تبعيضاتي را كه در اين دنيا وجود دارد با مسأله آخرت توأم نكنيم، نميتوانيم اين ظلمهارا توجيه كنيم. يا بايد اقرار كنيم كه در طبيعت مقداري ظلم هست و صانع طبيعت آنها را خواسته يا بايد بگوييم كمبود اينها در آخرت جبران ميشود] در پاسخ آن و انگيزه عدم اشاره خود به نظريه متكلمان ميگويد:
«اين كه من اين را ذكر نميكنم براي اين است كه متكلمين اين طور فكر ميكنند كه خدا قيامت را خلق كرده است براي اينكه اين كمبودها را در آنجا جبران كند. مثل اينكه در يك كشور دستگاه مجازات و دادگستري به وجود ميآيد براي اينكه اين كمبودها و كسريها را تعديل كند، اينها در قيامت [انجام] ميشود اما نه اينكه قيامت براي اينها به وجود آمده، .... در قيامت همه اين كسريها و كمبودها تأمين ميشود بدون اينكه ما آنجا را يك حالت طفيلي بخواهيم حساب كنيم اين كه من اين را به اين صورت بيان نميكنم چون نميخواهم منطق متكلمين را به خود بگيرم».13 ظاهرا استاد شهيد نظريه متكلمان مبني بر عدم توجيه بعضي كمبودها و ظلمها را در صورت عدم جبران آن در آخرت ميپذيرد و هيچ اشارهاي به راه حلهاي ديگر نميكند.
محمد تقي جعفري:
«اما حل اشكال شرور ميتوان گفت كه در اين مسأله اشتباهي در بكار بردن كلمه «شر» رخ داده است، ما اگر بجاي استعمال كلمه شر، ناملايمات و ناراحتي و بيآسايش استعمال كنيم، نه تنها با نظر به جريان پديدهها و شؤون انساني خلاف واقع نگفتهايم بلكه با ضرورت منطقي هم موافقت كردهايم، در كلمه شر ـ كه ضد يا نقيض خير است ـ مفهومي از ستمگري وجود دارد».14
ادله متكلمان
متكلمان علاوه بر استدلال با دليل عقلي ـ كه ميتوان اجمال آن را در آراي گزارش شده يافت و در آينده به تبيين آن خواهيم پرداخت ـ بر مدعاي خود، از قرآن كريم و روايتها شواهدي ميآورند:
1. قرآن كريم