خدا و آزادی

آيا به راستي مي‏توان عشق را در وجود آدمي انكار كرد و يا آن را در مقايسه با ميل او به آزادي، فرودست‏تر و كم‏ارزش‏تر انگاشت؟ به راستي چه مي‏شود كه عاشق، به يك معنا دست از آزادي مي‏شويد و مطيع و منقاد معشوق مي‏شود و گوش به فرمان او مي‏سپارد و چشم از او برنمي‏گيرد و دست از او برنمي‏دارد و پاي از دايره محبت او بيرون نمي‏نهد؟

پاسخ اين است كه عاشق، معشوق را «غير» نمي‏داند و بيگانه نمي‏پندارد. او وجود معشوق را اصل هستي خود مي‏داند و مانند قطره‏اي كه با شور و شوق ره به جانب دريا مي‏پويد، خود را وقتي به حقيقت، موجود و هست مي‏داند كه به معشوق واصل شده و در آن دريا غرق شده باشد، ولو آنكه در اين غرق شدن و در اين اتصال به دريا، تعيّن خود را به عنوان «قطره» از دست بدهد و ديگر كسي آن را به نام قطره نشناسد و نبيند. مولانا جلال‏الدين، كه عشق را به همين معني تجربه كرده، مي‏گويد:

خلاصه آنكه عاشق، اطاعت از معشوق را به آن معني كه در زندگي اجتماعي و در روابط ميان ارباب و رعيت و فرمانروايان خودكامه و آحاد ملت، از معني «جبر» فهميده مي‏شود، جبر نمي‏داند. او از آزادي خود، يعني از حق انتخاب خود صرف‏نظر كرده، اما اين كار را به اختيار خود كرده ا ست. كس ديگري او را مجبور به دوست‏داشتن و اطاعت از معشوق نكرده است. او صادقانه احساس مي‏كند كه در اعماق وجود او، يعني در سويداي دل و اصل اصل اصل وجود او كششي هست و گرايشي كه او را به جانب معشوق مي‏راند و خوب مي‏داند كه اين خود اوست كه خودش را پشت‏سر مي‏گذارد و با خود وداع مي‏كند و به جانب معشوق رو مي‏كند كه در حقيقت از خود او، خودتر است. باز هم از مولانا بشنويم كه مي‏گويد:

باري، عاشق نه تنها آزادانه خود را پاي‏بند معشوق مي‏سازد، بلكه دعا مي‏كند كه هرگز از آن پاي‏بندي خلاصي و رهايي نيابد و اين وابستگي را عين آزادي و رهايي و رستگاري مي‏داند، چنانكه حافظ گفته است:

كه بستگان كمند تو رستگارانند خلاص حافظ از آن زلف تا بدار مباد

حال گوييم خداپرستي و عبادت خدا نيز در نظر خداپرستان از مقوله عشق است. درست است كه لفظ «عبد» در غيرمعني بندگي خدا به معني بردگي نيز بكار مي‏رود، اما بندگي، بردگي نيست. برده را برخلاف رضاي او برده كرده‏اند اما بنده از سر رضا و رغبت خدا را بندگي مي‏كند. نيايش از جنس عشق است، آن كس كه خدا را نيايش مي‏كند و در خلوت و تنهايي او را مي‏ستايد و با او راز دل مي‏گويد و رضاي او را بر هواي خود ترجيح مي‏دهد، به هيچ روي احساس نمي‏كند كه در اين راز و نياز كه نامش عبادت است، «از خود بيگانه» شده و كسي بيگانه با خود را بر خود حاكم ساخته است، بلكه احساس او اين است كه در اين نياز و نيايش، خود را مي‏جويد و خود را خودتر مي‏سازد و هم بدين سبب است كه گفته‏اند: «العبودية جوهرةٌ كنههاالربوبية» يعني كه بندگي واقعيتي است كه چون نيك بنگري، به حقيقت خواجگي است، چنانكه حافظ گفته است:

تصويري كه از خداوند، در آينه دل و جان مسلمان، نقش بسته، تصوير خداي قهار سخت‏گير غضبناك نيست، البته او قهار و سخت‏گير و اهل غضب هست اما اين صفات همه در درياي رحمت او غرق است و رحمت او بر غضبش سبقت دارد و ما او را با نداي «يا من سبقت رحمته غضبه» مي‏خوانيم. و بي‏سبب نيست كه در قرآن كريم، آيه «بسم‏الله‏الرحمن‏الرحيم» به عدد سوره‏هاي قرآن، يعني يكصدوچهارده بار تكرار شده و دو كلمه از چهار كلمه اين آيه كوتاه بيان يك اسم و يك صفت الهي است و آن صفت، «رحمت» است.