همگان است.
در اينكه منظور از" ذكر خدا" در اينجا چيست؟ اقوال زيادى در ميان مفسران ديده مىشود ولى ظاهر اين است كه تمام اذكار الهى را بعد از مراسم شامل مىشود در واقع بايد خدا را بر تمام نعمتهايش مخصوصا نعمت ايمان و هدايت به اين مراسم بزرگ شكر گويند و آثار تربيتى حج را با ياد الهى تكامل بخشند.
در اينجا قرآن مردم را به دو گروه تقسيم مىكند، مىفرمايد:" گروهى از مردم مىگويند خداوندا! در دنيا به ما (نيكى) عطا فرما ولى در آخرت بهرهاى ندارند" (فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ). «1»
1)" خلاق" به گفته راغب به معنى فضائل اخلاقى است كه انسان كسب مىكند و در اينجا به گفته مرحوم" طبرسى" به معنى نصيب و بهره آمده است (كه نتيجه آن فضائل اخلاقى است)." و گروهى مىگويند پروردگارا به ما در دنيا (نيكى) عطا كن و در آخرت (نيكى) مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاهدار" (وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ). در حقيقت اين قسمت از آيات اشاره به خواستههاى مردم و اهداف آنها در اين عبادت بزرگ است بعضى جز به مواهب مادى دنيا نظر ندارند و چيزى غير از آن از خدا نمىخواهند بديهى است آنها در آخرت از همه چيز بى بهرهاند. ولى گروهى هم مواهب مادى دنيا را مىخواهند و هم مواهب معنوى را بلكه زندگى دنيا را نيز به عنوان مقدمه تكامل معنوى مىطلبند و اين است منطق اسلام كه هم نظر به جسم و ماده دارد و هم جان و معنا و اولى را زمينهساز دومى مىشمرد و هرگز با انسانهاى يك بعدى يعنى آنها كه در ماديات غوطهورند و براى آن اصالت قائلند، يا كسانى كه به كلى از زندگانى دنيا بيگانهاند سازگار نيست. در اين كه منظور از" حسنة" در اين آيه چيست؟ تفسيرهاى مختلفى براى آن