حصهى يكى از آنها از زرع فلان مقدار باشد و بقيه از ديگرى باشد شبيه قسمت مال مشترك يا آن كه اين معامله نوعى از تقسيم باشد پس اگر بخواهند اين معنى را به لفظ صلح جارى نمايند صحيح است. و صيغهى خاصى در اين معامله معتبر نيست بلكه هر لفظى كه دلالت بر آن نمايد كافى است بلكه اقوى آن است كه محتاج به صيغه، اصلًا نيست بلكه مجرد تراضى آنها كافى است و ظاهر آن است كه در صحت تخمين، شرط است كه حاصل رسيده باشد و پيش از آن صحيح نيست و قدر متيقّن از صحت آن معامله، آن است كه به مقدارى از همان حاصل، حصهى يك كدام را تخمين و معيّن نمايند. و كفايت نكند كه به قدرى از جنس آن در ذمّهى خود، حصهى ديگرى معيّن كند. بلى، اگر معامله مزبوره را به عنوان صلح جارى نمايند تعيين حصهى او در ذمّه مانعى ندارد لكن از عنوان اين معامله بيرون است. و مشهور علماء فرمودهاند كه قرار گرفتن اين معامله مشروط به آن است كه حاصل تا وقت چيدن از آفات ارضى و سمائى سالم بماند پس اگر آفتى به آن رسد خسارت آن بر هر دو است. و مراد از آفت ارضى آن است كه از غير انسان صدمه به زراعت برسد و لكن دور نيست كه اگر كسى حاصل را تلف كند نيز ملحق به آن باشد. و آيا اگر اجنبى حصهى يك كدام يا هر دو را تخمين كند، متعيّن مىشود يا نه؟ اقوى عدم تعيين است.
بناء بر آن چه ما ذكر كرديم كه از اول، زرع مشترك ميان آنهاست، هر گاه حصهى يك كدام يا هر يك به حدّ نصاب باشد زكات آن واجب است. و هم چنين است اگر در مزارعه شرط كرده باشند كه از وقت ظهور ثمره، مشترك شود به خلاف آن كه شرط كرده باشند كه بعد از رسيدن حاصل به حدّ چيدن يا بعد از چيدن يا بعد از تصفيهى دانه، مشترك شود كه در اين صورت زكات تمام بر صاحب بذر است زيرا كه مدار در وجوب زكات، مالك بودن آن است وقت صدق اسم گندم يا جو و در آن وقت بر اين فرض صاحب بذر مالك بوده و بر فرض اول و دوم هر دو مالك بودهاند.
اگر ريشه زرع در زمين بماند تا بعد از قسمت حاصل و انقضاء مدت مزارعه و در سال بعد از آن ريشه برويد و حاصل دهد پس اگر بذر مال هر دو بوده، حاصل نيز از هر دو است. [و] اگر مال يك كدام است، حاصل مال او اوست مگر در صورتى كه صاحب بذر از آن اعراض كرده باشد كه در اين صورت مال كسى است كه آن را تملّك كرده باشد. و بعضى گفتهاند در صورت عدم اعراض مطلقاً هر دو در آن حاصل شريك هستند زيرا كه در زرع و ريشهى آن شريك بودند هر چند بذر مال يكى از آنها يا مال ديگرى بوده و اين قول اقوى است. و هم چنين است در صورتى كه از دانههاى حاصل سال مزارعه چيزى در زمين مانده باشد و بدون اعراض برويد كه حاصل آن نيز مشترك است به خلاف آن كه آن دانه از