كدام يك از آن دو است. بعضى گفتهاند- و از جمله شيخ الطائفه- كه نصفه بدل از شب (ليل) است، همچون اين كه گويى: ضرب زيدا رأسه، «10» يعنى سر زيد را زد و به گفته بعضى ديگر: بدل از قليل است كه در اين صورت بيانى از مستثنى است، و مؤيد اين گفته است آنچه از امام صادق (ع) روايت شده است كه گفت:
«قليل نصف است، يا از اين نصف قليل اندكى (قليلى) بكاه، يا بر اين قليل قليلى بيفزا». «11» و آنچه به نظر من نزديكتر مىنمايد آن است كه ضمير هاء در «نصفه» به ليل باز مىگردد بنا بر اين معنى آيه چنين مىشود: همه شب قيام كن جز اندكى از آن، يا نصف آن، يا كمتر از نصف آن با كاستن اندكى از اين نصف، يا بيشتر از نصف با افزودن اندكى بر اين نصف.
مىتوانيم بگوييم كه: مقصود از «الليل» در قُمِ اللَّيْلَ جنس است، و آنچه مستثنى شده پارهاى از آن است، كه در اين صورت معنى چنين مىشود: همه شبها قيام كن مگر اندكى از شبها و بعضى از آنها، و اين- به تعبير صاحب مجمع البيان- شبهاى معذور بودن همچون در بيمارى و غلبه خواب و درد چشم و همانندهاى اينها است، «12» و مؤيد آن است روايت محمد بن مسلم از امام باقر (ع) كه گفت: از او درباره گفته خداى تعالى در اين آيه پرسش كردم و او گفت: «به او فرمان داده است كه هر شب به گزاردن نماز شب بپردازد، مگر در آن شبهايى كه پيش آيد و در آنها به اقامه نماز شب نپردازد» «13» به عذرى از عذرها.
پرسشى كه پيش مىآيد اين است كه: چرا خدا امر به قيام به صورتى ترديدپذير ميان چهارگونه اختيار داده است؟ شايد به سببهاى آينده چنين بوده باشد.
1- براى آن كه واجب تحديد شده امرى است كه در پارهاى از اوضاع و احوال حتى نسبت به پيامبر و معصومانى كه قيام ليل بر ايشان وجوب شرعى عينى
10- التبيان، ج 10، ص 162. 11- تفسير مجمع البيان، ج 10، ص 377. 12- همان جا. 13- تفسير الميزان، ج 20، ص 71 از، كتاب التهذيب.