اين قرار داد ، گر چه در مجلسى شوراى ملى پذيرفته نشد ، ولى در عمل تأثيرى در عمليات دو دولت انجام نگرفت و روز به روز بر دامنه نفوذ آنان افزوده شد . سربازان روس ، كه به بهانه جنگ جهانى اول در ايران بودند ، مايل نبودند از كشور خارج شوند و دولت ايران ،نه تنها قدرت مقاومت در برابر روسيه تزارى رانداشت كه در عمل با آنان همراه بود و آنان را حافظ رژيم استبدادى خود مى شمرد . ملت چشم اميد به مراجع دينى دوخته بودند تا بلكه آنان بتوانند با نفوذ معنوى كه در ميان تودههاى مردم دارند ، چارهاى بينديشند . مرحوم آخوند خراسانى و شيخ عبداللّه مازندرانى در تلگرافى كه به مجلس شوراى ملى مى فرستند ، آنان را بر دفع بيگانگان و پايان دادن به اشغال ايران تشويق مى كنند . از تحريم اقتصادى روسيه و مصرف نكردن كالاهاى روسى ، به عنوان نخستين گام مبارزه ياد مى كنند .150 دولت روس از تحريم اقتصادى كالاهاى روسى در ايران سراسيمه گرديد و در اولتيماتومى به مرحوم خراسانى ، ايران را به مقابله به مثل تهديد كرد و ضررهاى آن را براى ايرانيان برشمرد .
مرحوم آخوند خراسانى در جواب نوشت:
« ضرر و اضرار برخاسته از تحريم اقتصادى كالاهاى روسى در مقابل تكليف شرعى و حفظ تماميت ارضى ايران قابل اعتنانيست و ملت ايران آن را تحمل خواهد كرد . »
سپس در گامى بالاتر به سفير روس مى نويسد:
« مبارزه در اين حد متوقف نمانده و حكم جهاد ، در صورتى كه ديانت اسلام آن را اقتضاء كند ، صادر خواهد شد و در آن صورت ، نه تنها ايرانيان بلكه عموم
مسلمانان به صفوف مبارزه عليه روسيه خواهند پيوست . » 151
در همين ميان بريتانيا نيز دايره نفوذ خود را گسترش داد و به بهانه ناامن بودن راههاى جنوب و بسته شدن راه كاروانها ، در يادداشتى به دولت ايران ياد آورى كرد كه سرپرستى سر كردگان انگليسى راهها را تأمين كنند . حقوق آنان از ماليات فارس پرداخته شد .
روسيه نيز كه با متجاوزان انگليسى در پنهان به توافق رسيده بود ، بر دامنه تجاوز خود افزود و طى پيامى به دولت اعلام داشت كه در ظرف 48 ساعت ، دولت ايران مى بايست مستشار مالى خود (مستر شوستر) را از مملكت اخراج كند و بعد از اين مستشارهاى خارجى هر وزارتخانه را از ميان افراد روس و انگليس انتخاب كند . به دنبال اين فرمان ، قواى روسى در خاك ايران پيشروى كردند و مازندران و رشت را اشغال و تا قزوين پيش آمدند . دولت انگليس اين اقدام روسيه را تأييد كرد . در برابر اين اقدامات روس و انگليس ، حوزههاى دينى و مردم به جوش و خروش آمدند و مراجع بزرگ ، براى رهايى ايران به فعاليت پرداختند . آخوند خراسانى به همه سو پيام فرستاد ومردم را به ايستادگى و مقاومت فراخواند .
علماى نجف ، به عنوان اعتراض ، نماز جماعت و درس و بحث را تعطيل كردند و براى چاره جويى در منزل آخوند خراسانى گردآمدند و آمادگى خود را براى جهاد با روسيه اعلام داشتند . صدها نفر از علماى كربلا و كاظمين و سامرا براى دفاع از سرزمين ايران آماده شدند و مسجد سهله را به عنوان ميعادگاه معين كردند كه مرگ مشكوك و نابهنگام آخوند در شب بيستم ذى حجه 1329 ه . ق . اين حركت را نافرجام گذاشت .152
* در سال 1332 - 1333 ه . ق . بريتانيا به بهانهاى واهى بوشهر را اشغال كرد . و دارالحكمه و گمرك خانه و ساير ادارات را اشغال كرد . پرچم انگليس را بر فراز آنها برافراشت . يك روز پس از تصرف بوشهر ، عدهاى از آزادگان كه عليه انگليس اعتراض كردند ، به هندوستان تبعيد شدند . دراين موقعيت ، شيخ محمد حسين برازجانى روحانى متنفد و مجتهد معروف دشتستان ، به ميدان آمد و به دولت انگليس براى اشغال ايران هشدار داد .
كنسول انگليس ، با فرستادن نامهاى تلاش كرد كه اهداف خود را خير خواهانه جلوه دهد و در وقايع واقعه ، دولت آلمان و عثمانى را مقصر خواند و خواستار سكوت آن جناب در برابر بريتانيا شد .
مجتهد دشتستان ، در جواب ، دولت بريتانيا را مسؤول همه فجايع ايران در شمال و جنوب معرفى مى كند:
« تمام مسلمانان دنيا ديده اميد به جانب دولت ايران و عثمانى بوده و منتظر فتاواى علماى روحانى اين دو مملكت هستند و ملت ايران همين كه از ناحيه مقدسه شريعت يعنى علماء عراق عرب ، حكمى و امرى صادر گرديد مال و جان در راه انفاذش صرف خواهد كرد . »
مرحوم شيخ محمد حسين ، صورتى از حكم جهادى كه مراجع شيعه از نجف اشرف فرستاده بودند ، به ضميمه فتواى خود ، مبنى بر وجوب جهاد با مهاجمان انگليسى و جلوگيرى از نفوذ آنان به بنادر جنوب ودشتى و تنگستان ، منتشر ساخت ومردم با متجاوزان بيگانه وارد نبرد شدند . ساير علماى جنوب ، چون سيد عبدالحسين لارى ، علماى بوشهر رادر مبارزه يارى رسانيدند .
اين مبارزه و خيزش عمومى مردم ، سرانجام به بيرون رفتن قواى اشغالگر انجاميد . آنچه ذكر شد اشارهاى بود به برخى از مجاهدتهاى علماء در ساير سرزمينهاى جهان فرصت ديگرى را مى طلبد .