ابن والي
جلد: 5
نويسنده: رضا محمدزاده
شماره مقاله:1878
اِبْنِ والي، ابراهيم بن والي بن نصر خجابن حسين مقدسي، ملقب به برهان‌الدين (د ح
960ق/1553م)، اديب و فقيه حنفي اهل غزّه. دانسته‌هاي ما دربار? او بسيار اندک است و
تنها گزارش ابن حنبلي (1(1)/34)، از دوستان و علاقه‌مندان اوست که مي‌تواند خطوط
کلي زندگي وي را تا حدودي ترسيم نمايد. او نواد? دختري شهاب‌الدين احمد تميمي داري
بوده است. ابن حنبلي نام اشهر او را ابن والي آورده، اما از قول خود وي نقل مي‌کند
که در نام پدرش تحريف واقع شده و اصل آن ولي است. خود وي نيز گاه خويشتن را «ابن
ولي» خوانده است (همو، 1(1)/34، 35؛ نيز نک : جمال‌الدين، 294). او دوران جواني
خود را در غزه گذرانده (ابن حنبلي، همانجا؛ تميمي، 1/250) و به گفت? ابن ولون صاحب
کتاب الغُرَف العَليّه در صفر 942ق به دمشق رفته است (نک : تميمي، همانجا). وي سپس
سفري نيز به بغداد کرد و از آنجا به حلب رفت. به گفت? ابن حنبلي (همانجا) او در
بغداد يک تيمار (اقطاعي در درج? دوم اهميت که معموالاً به نظاميان عثماني داده
مي‌شد) داشته است. تاريخ ورود وي به حلب را ابن حنبلي (همانجا) در 946ق ضبط کرده
است. او پس از چندي به وطن خويش غزه بازگشت. مدتي بعد آهنگ قاهره کرد و در آنجا از
محضر فقيه حنفي، امين‌الدين ابن عبدالعال بهره برد و پس از دريافت اجاز? فتوا از
او، به وطن خود بازگشت و به افتا پرداخت (همو، 1(1)/35-36). وي در غزه به تأليف
تحفه العبيد همت گماشت و در 960ق به عثماني رفت و آن کتاب را به صدر اعظم رستم پاشا
تقديم کرد. آنگاه به حلب رفت و آن کتاب را به صدر اعظم رستم پاشا تقديم کرد. آنگاه
به حلب رفت و پس از دريافت تماري که فوق تصور او بود، در همان سال از بيراهه رو به
سوي ديار خويش کرد. از آن پس ديگر از او خبري نشد (همو، 1(1)/39؛ قس: جمال‌الدين،
همانجا).
ابن والي در سرودن شعر نيز تبحر داشت و نه تنها به عربي، بلکه به فارسي نيز شعر
مي‌گفت، گفته شده که زبان فارسي را در بغداد، با خواندن گلستان سعدي فرا گرفته بود
(ابن حنبلي، 1(1)/34). از اشعار ابن والي تنها ابيات چندي نقل شده (همو، (1)/35-36)
و روي هم رفته صناعات لفظي بر اشعار او حکم‌فرماست (نک : جمال‌الدين، 293).
اثر مهم ابن والي تحفه العبيد فيما ورد في الخيل و الرمايه و الصيد است که دربار?
اسب سواري و شکار و تيراندازي نوشته شده است. در اين کتاب ابن والي مي‌کوشد تا از
آيات و احاديث نبوي همراه با ذکر سند و مصدر آنها بهره جويد. گه‌گاه نيز به اشعار
تمثل جسته و به اقوال ائم? مذاهب اهل سنت، خصوصاً ابوحنيفه اشاره مي‌کند. از اين
کتاب نسخه‌اي خطي در کتابخان? حرم مکه موجود است. از بررسي اين نسخه معلوم مي‌شود
که در اواسط صفر 960 نوشتن آن در غزه به پايان رسيده است (براي تفصيل در معرفي اين
نسخه، نک : جمال‌الدين، 292-296).
اثر ديگر ابن والي که اکنون نشاني از آن در دست نيست الدره البرهانيه نام دارد که
منظومه‌اي است نحوي. او متن آجرومي? ابن آجروم (ه م) را به نظم کشيد و خود مطالبي
بدان افزود (نک : غزي، 2/81). شايد به همين جهت حاجي خليفه (2/1797) نام اين اثر
را در زُمر? شروح آجروميه آورده است. تاريخ سرودن اين منظومه به پيش از 942ق باز
مي‌گردد (نک : تميمي، همانجا).
مآخذ: ابن حنبلي، محمدبن ابراهيم، درّ الحبب في تاريخ اعيان حلب، به کوشش محمود
احمد فاخوري و يحيي زکريا عباره، دمشق، 1972م؛ تميمي، تقي‌الدين بن عبدالقادر،
الطبقات السنيه في تراجم الحنفيه، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، رياض، 1403ق/1983م؛
جمال‌الدين، محسن، نتحفه العبيد فيما ورد في الخيل و الرمايه و الصيد»، المورد،
1392ق/1972م؛ س 1، شم 3-4؛ حاجي خليفه، کشف؛ غزي، نجم‌الدين، الکواکب السائره، به
کوشش جبرائيل سليمان جبور، بيروت، 1949م.
رضا محمدزاده