| 558 |
يعنى تانژانت كه مساوى شعاع كره گردد خواص ظل استنباط كردند و جداولى براى ظل و جيب مرتب ساختند تا مقدار زوايا را در مقابل هر جيب و ظل بدانند .
جداولى مثلثاتى كه اسلاميان بكار مى بردند از قوس و زاويه صفر درجه تا نود درجه دقيقه به دقيقه بامقدار حقيقى جيب و ظل ترتيب يافته بوده اند و هنوز آن جداول در زيجات سابق بكار مى آيند تا زمانى كه لگاريتم اختراع شد اروپائيان آن جداول را با لگاريتم مرتب ساختند و اكنون در دست مردم متداول است .
پس معلوم شده است كه ظل از مسجد مدينه بيرون آمد و به دست ابوالوفاء رسيد و از وى به همه جهان منتشر گشت .
اروپائيان ابوالوفاء را به همين شكل ظلى مى شناسند.
و از آنچه معروض داشته ايم علت تقسيم ظل به اقدام نيز معلوم شده است يعنى اين كه در كتب رياضى نجومى اجزاى مقياس را به هفت قسم يا به شش قسم و نيم تقسيم مى كنند و آن اقسام را اقدام مى گويند و ظل آن را ظل اقدام علت آن اين است كه هر گاه كسى بخواهد معلوم كند كه ظل هر شيى ء مثل آن شده است يا نه ظل قامت خود را معتبر دارد و طول شخص معتدل القامه شش قدم و نيم تا هفت قدم است و دانستى كه حضرت پيغمبر بلندى ديوار مسجد را براى تعيين اوقات به اندازه قامت انسان مقرر داشت .
از تبديل ظل به مماس اولا و از تغيير دادن غربيها كلمه ظل را به واژه تانژانت لغت فرانسه ثانيا موجب شده است كه ظل و مسائل آن را از غرب بدانند و حال آنكه معلوم شده است كه اصل مسائل رياضى ظل از مسجد مدينه بيرون آمد و بدست ابوالوفاء رسيد و از وى به همه جهان منتشر گشت يعنى عمل پيغمبر خاتمصلى الله عليه و آله و سلم در بناى ديوار مسجد مدينه الگوى رهنمون استنباط و اختراع ظل شده است .