یازده رساله فارسی نسخه متنی

| 557 |

مى شود تا به اندازه بلندى ديوار مى گردد يعنى به قدر قامت انسان كه به اندازه هفت پا است .

از پايه
ديوار تا هفت پا اندازه مى كردند چون سايه به آن اندازه مى رسيد هنگام نماز عصر بود
چون پيغمبر صلى
الله عليه و آله دستور فرمود هر گاه سايه به اندازه قامت ديوار شود نماز عصر كنند .

ابوالوفاء متنبه
شد كه پيغمبر صلى الله عليه و آله به حساب وسط و معدل زمان ما بين ظهر و غروب آفتاب را به دو نصف بخش
كرده است يك نيمه آن از ظهر است تا وقتى كه سايه به اندازه شاخص شود
و نيمه ديگر از آن وقت كه سايه به
اندازه شاخص شود تا غروب و آن را به نماز عصر تخصيص داد .

و نيز دريافت كه هر گاه سايه شاخص به اندازه
شاخص شود فاصله از ظهر تا غروب نصف شده است
عين دستور پيغمبر صلى الله عليه و آله را در ارتباط ميان
ظل و زاويه بكار برد .

قامت شاخص كه بلندى ديوار مسجد رسول صلى الله عليه و آله است در حقيقت شعاع
دايره مثلثاتى است كه خطوط مثلثاتى را به قياس به آن مى سنجند و امروز آن را يك واحد فرض مى كنند و در
كتب اسلامى شعاع را شصت درجه مى گرفتند .

هرگاه سايه مساوى قامت شود يعنى طول ظل به اندازه شعاع دايره
گردد دليل آنست كه زوايه و قوس مقابل آن چهل و پنج درجه شده است و چهل و پنج درجه
نصف قوس نود درجه
است كه از افق مغرب يعنى جاى غروب آفتاب تا وسط آسمان تصور مى شود .

بعضى تعجب مى كنند از اين كه خط
مماس مثلثاتى را
مسلمانان ظل ناميدند چون سر آن را نمى دانند و از آنچه گفتيم علت آن آشكار گشت كه
اصلا ظل بود كه علماى رياضى را متنبه به فائده اين خط كرد و همان نام اصلى را بر آن نهادند و بكار
بردند
و اروپائيان از آن به مماس تعبير مى كنند چون ظل براى آنها مفهوم مناسبى ندارد و ريشه پيدايش
آنرا نمى دانند .

بارى از مسجد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم
و سايه ديوار آن