در حقيقت، «يقظه» و «انتباه» و به تعبيرى، آن بيدارى و بخود آمدن كه همه چيز را به هم مىزند و بنيان اوهام و خيالات و فريبها را درهم مىريزد و به دنبال آن سالك به راه مىافتد، نور خاصى است از حضرت حق و به يك نظر، جذبى است از او كه متوجه قلوب مستعده مىگردد. در بيان ديگر مىشود گفت: «يقظه» و «انتباه» به معنى كلمه، و بدين معنى كه سالك را بيدار كند و به حركت آورد،مانند هر فعل و هر اثر خوب، در اصل از حضرت حق مىباشد.
در دعاى صباح از زبان حضرت سيدالاولياء اميرالمؤمنين سلام الله عليه چنين مىخوانيم كه: «الهى ان لم تبتدئنى الرحمة منك بحسن التوفيق فمن السالك بى اليك فى واضح الطريق» يعنى «پروردگارا، اگر در ابتدا از تو رحمت و عنايتى كه توفيق خوب از جانب تو را در بر دارد به سراغ من نيايد، و اگر قبلا عطف و نظرى از تو نباشد، كيست كه مرا در طريق واضح و روشن بسوى تو بياورد؟!».
در تصور ابتدائى و سطحى چنين به نظر مىآيد كه «يقظه» و «انتباه» از خود انسان است، و ليكن حقيقت امر غير از اين بوده و اصولا اين پندار با توحيد نيز سازگار نيست و از شعب شرك خفى است.
در آيه 79 سوره نساء مىفرمايد: «ما اصابك من حسنة فمن الله» يعنى «هر چه از خوبيها به تو مىرسد، از جانب خداى متعال است».
آنجا كه پردههاى غفلت و جهل از ميان بر مىخيزد و انسان بخود مىآيد، در حقيقت نورى از حق در وجود انسان مىتابد و جذبى از او انسان را مىگيرد. اصل مسئله از آن سو مىباشد و در اين سو به صورت «يقظه» و «انتباه» در وجود انسان متجلى مىگردد. ياد او از انسان است كه انسان را به ياد او مىاندازد و به بيانى، اول او از انسان ياد مىكند و سپس انسان به ياد او مىافتد.
در دعاى عرفه مىخوانيم كه: «أنت الذاكر قبل الذاكرين و أنت البادى بالاحسان قبل توجه العابدين» يعنى «پروردگارا، تويى ياد كننده قبل از اينكه ياد كنندگان به ياد تو افتند، و تويى كه ابتداء به احسان و انعام مىكنى قبل از اينكه عبادت كنندگان بسوى تو متوجه گردند».
نه تنها در «يقظه» و «انتباه» اين چنين مىباشد بلكه، علاوه بر يقظه و انتباه در اول امر، در همه مراحل بعدى سلوك و در همه حالات و منازل و مقامات نيز حقيقت جز اين نيست. هر ذكر و هر توجه و هر عبادت و هر حركتى از هر كسى در هر حالى، در اصل،مسبوق به ياد از جانب حق و بر اثر عطف و نظر اوست. گويى هر ذكر و هر توجه و هر عبادتى از ما، نوعى جواب دادن از جانب ما مىباشد.
به قسمتى از اشعار مولوى در اين زمينه نيز دقت مىكنيم: