1. تربيت چيست؟
2. كارباغبان ما را با حقيقت تربيت آشنا مى سازد.
3. تربيت كودك بيش از هر چيز به شناخت او نيازمند است.
4. خطرناكترين تكاملها, تكاملهاى (يك بعدى) است.
5. تربيت منهاى معنويت, عقيم و بى ثمر است.
6. ناتوانى يك دولت بزرگ از اجراى يك اصل اصلاحى.
7. نمونه زنده اى از تربيتهاى دينى.
هر كودك و نوزادى با استعداد و شايستگى خاصى ديده به جهان مى گشايد و دست آفرينش او را در مسير تكامل و خوشبختى قرار مى دهد. سعادت و نيك فرجامى از آنِ كودكى است كه پس از شناخت قابليت و شايستگى ويژه او, به پرورش استعداد وى همت گمارده شود.
حقيقت تربيت, جز شناخت ويژگيهاى كودك و فعليت بخشيدن به استعداد و شايستگى هاى پنهانى او, چيز ديگرى نيست; به عبارت روشن تر, واقعيت تربيت پس از شناخت شايستگى ها, فراهم ساختن زمينه براى تكامل و پيشرفت همه جانبه موجودى است كه قابليت رشد و نمو را دارد, تا هر نوع كمالى كه به طور قوه نامريى در آن هست, به مرحله بروز برسد.
آگاهى از عمل و كار باغبان, ما را به حقيقت تربيتْ كاملاً آشنا مى سازد. كار يك باغبان چيست؟ او هرگز در نهال و درخت, ايجاد قابليت و شايستگى نمى كند و نهال خشكيده اى كه فاقد استعداد و لياقت باشد, از حوزه كار باغبان خارج است, بلكه كار باغبان, جز فراهم ساختن زمينه هاى گوناگون براى رشدو نمو درخت, چيز ديگرى نيست; كار باغبان را مى توان در امور زير خلاصه نمود:
1. آگاهى كامل از خصوصيات نهال يا بذرى كه در دل زمين افشانده شده است. بدون آگاهى صحيح از خصوصيات موجودِ در حال رشد, فعاليتهاى او بى ثمر خواهد بود, زيرا هر نهالى در شرايط ويژه اى رشد و نمو مى كند و شايستگى هاى خود را نشان مى دهد; چه بسا شرايطى براى نهالى و بذرى مفيد و براى نوع ديگر مضر و زيان بخش است.
2. فراهم آوردن زمينه هاى رشد و نمو, تا نهال و بذر, لياقت و شايستگى خود را نشان دهد و اين كار غالباً با برداشتن موانع رشد, صورت مى پذيرد و لذا باغبان به شخم زدن زمين و نرم كردن محل ريشه هاى نهال و برچيدن سنگ و كلوخ مى پردازد, باغچه را براى رشد و فعاليت بذر و نهال آماده مى سازد و گاهى براى رسيدن به اين هدف, شاخه هاى كج و معوج را مى زند, تا درختْ رشد و نمو كند.
3. رسانيدن كمكهاى لازم براى رشد و نمو: پرورش يك واحد (نبات), علاوه بر قدرت و نيروى داخلى, به كمك هاى خارجى نيز نياز دارد, تا واحد نبات در پرتو استعداد از اشعه حيات بخش خورشيد و مواد قندى زمين و آبهاى شيرين و ديگر مواد لازم, بهره مند شود و به كمال مطلوب خود برسد و استعداد و لياقت خود را از طريق برگ و گل و ميوه نشان دهد. در اين مورد چه بسا باغبانْ ناچار مى شود تغييراتى در واحد نباتى پديد آورد و جهت او را با زدن پيوندهاى مناسب تغيير دهد.
4. مراقبتهاى پى گير از واحد نباتى, مادامى كه در حال رشد و توسعه است. هيچ واحد نباتى كه براى رشد آن, جهت خاصى در نظر گرفته شده است, از اين شرط بى نياز نيست, چه بسا غفلت مربى سبب مى شود موجود نباتى از مسير و جهت خاص خود بيرون رود و به كمال مطلوب برسد.
اين تصوير كوچكى است از وضع كارهاى يك مربى ساده در مورد واحدى نباتى كه هرگز از نظر لطافت و ظرافت و لزوم به كار بستن شيوه هاى مختلف تربيت, به پايه يك هزارم واحد انسانى نمى رسد.
هرگاه تربيت و پرورش يك نهال, از يك چنين برنامه گسترده و اهميت و موقعيت شايان توجهى برخوردار است, بايد مربيان واحدهاى انسانى از عظمت مسؤوليتى كه درباره آنان دارند آگاه شوند و به اصطلاح از اين مجمل, حديث مفصلى بخوانند.
عين همان تصوير را كه درباره پرورش يك واحد نباتى يادآور شديم, بايد در مقياس بسيار وسيعترى درباره پرورش انسان كه به صورت نهايى گام در اجتماع مى نهد, پياده كنيم.