تا چون خورشيد به ميان آسمان ( يعنى به حلقه نصف النهار ) رسيد كوتاهى سايه به پايان مى رسد . اين قسم در صورتى است كه عرض مكانى كه مقياس در آنجا منصوب است با ميل شمس به حسب مقدار مخالف باشد ( مثل قم كه عرض آن مطلقا بيش از ميل شمس است . و يا آفاقى كه عرض آنها بمقدار ميل كلى است و ميل شمس كمتر از ميل كلى است و يا ميل شمس هم به مقدار ميل كلى است و لكن در خلاف جهت عرض بلد است . و يا آفاقى كه عرض آنها كمتر از ميل كلى است و لكن شمس از سمت رأس آنها مرور نكند خواه شمس بحسب جهت با بلد متفق باشد و خواه مختلف ) و سايه ظل مبسوط به كلى معدوم مى شود هرگاه عرض بلد بمقدار ميل شمس بوده باشد . و اين قسم در هر مكانى است كه عرض آن مساوى با ميل اعظم باشد و يا عرض مكان كمتر از ميل كلى باشد در وقتى كه ميل شمس بقدر عرض بلد است و نيز با بلد در جهت متفق است .
اين قسم در اطول ايام سنه شمسى ( يعنى وقتى كه شمس به رأس سرطان رسيده است كه ميل آن ميل اعظم است و روز در نيمكره شمالى اطول ايام است و شب آن اقصر ليالى است هر چند كه مقدار همين اطول ايام سال و اقصر ليالى سال به اختلاف عروض بلاد متفاوت است چنان كه ميل اعظم شمس جنوبى باشد آنشب نيمكره شمالى اطول ليالى سنه است و روز آن اقصر ايام سنه است با تفاوت مقدار همين روز و همين شب به اختلاف عروض بلاد ) در مدينه رسول ( ص ) و آفاق قريب بدان روى مى آورد و نيز در مكه به بيست و شش روز پيش از رسيدن خورشيد به ميل اعظم ( كه در آنوقت ميل شمالى شمس برابر با عرض مكه است به تفصيلى كه در شماره دوم درس سى و دوم و درس پنجاه و سوم گفته آمد ) پس از آن ( در افق مكه ) ظل جنوبى حادث مى شود ( زيرا كه شمس در وقت رسيدنش به وسط سماء در جهت شمال مكه مكرمه خواهد بود ) و همچنين تا شمس به ميل اعظم خود برسد بلكه بعد از رسيدنش به ميل اعظم تا دوباره ميل آن به مقدار عرض مكه شود همواره ( در اول ظهر ) ظل شاخص جنوبى و شمس شمالى خواهد بود و چون دوباره ميل شمالى شمس با عرض مكه برابر گردد باز ظل شاخص هنگام ظهر معدوم مى گردد ( زيرا كه شمس در وسط سماء به سمت رأس مى رسد ) . ضابطه آنچه گفته ايم اين كه ( اين ضابطه از درس سى و يكم تا درس سى و پنجم به تفصيل تحرير شده است ) هر افقى كه عرض آن فزونتر از ميل اعظم است ظل شاخص در آن افق معدوم نمى شود ( خواهد عرض بلد با ميل شمس در جهت موافق باشد و خواه مخالف مانند افق قم در همه ايام سال ) بلكه در وقت زوال شمس مقدارى از ظل مى ماند و اين بقيت ظل به حسب دورى و نزديكى شمس از سمت رأس أهل آفاق