ص: 53

بخش دوم: آمادگى براى ميهمانى خدا

ص: 54

الفصل الأوّل: معرفة ضيافة اللّه‌

1/ 1 وُجوبُ الصِّيامِ‌
الكتاب‌
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ». البقرة: 183.
الحديث‌
31. الإمام زين العابدين عليه السلام: إنَّ اللّهَ افتَرَضَ خَمسا و لَم يَفتَرِض إلّا حَسَنا جَميلًا: الصَّلاةَ، وَ الزَّكاةَ، وَ الحَجَّ، وَ الصِّيامَ، و وِلايَتَنا أهلَ البَيتِ.
الحديث‌
31. الإمام زين العابدين عليه السلام: إنَّ اللّهَ افتَرَضَ خَمسا و لَم يَفتَرِض إلّا حَسَنا جَميلًا: الصَّلاةَ، وَ الزَّكاةَ، وَ الحَجَّ، وَ الصِّيامَ، و وِلايَتَنا أهلَ البَيتِ.
32. الإمام الرضا عليه السلام فيما جَمَعَهُ الفَضلُ بنُ شاذانَ مِن كَلامِهِ في عِلَلِ الفَرائِضِ: فَإِن قيلَ: فَلِمَ امِروا بِصَومِ شَهرِ رَمَضانَ؛ لا أقَلَّ مِن ذلِكَ و لا أكثَرَ؟
قيلَ: لِأَنَّهُ قُوَّةُ العِبادِ الَّذي يَعُمُّ فيهِ القَوِيُّ وَ الضَّعيفُ. و إنَّما أوجَبَ اللّهُ الفَرائِضَ عَلى أغلَبِ الأَشياءِ و أعَمِّ القُوى، ثُمَّ رَخَّصَ لِأَهلِ الضَّعفِ. و إنَّما أوجَبَ اللّهُ و رَغَّبَ أهلَ القُوَّةِ فِي الفَضلِ، و لَو كانوا يَصلُحونَ عَلى أقَلَّ مِن ذلِكَ‌
لَنَقَصَهُم، و لَوِ احتاجوا إلى أكثَرَ مِن ذلِكَ لَزادَهُم.
______________________________
(1) بشارة المصطفى: ص 108 و راجع الكافي: ج 8 ص 271 ح 399.
(2) بشارة المصطفى: ص 108 و راجع الكافي: ج 8 ص 271 ح 399.
(3) علل الشرايع: ص 270 ح 9، بحار الأنوار: ج 6 ص 80 ح 1 وج 96 ص 370 ح 51.
ص: 55

فصل اوّل: شناخت ميهمانى خدا

1/ 1 وجوب روزه گرفتن‌
قرآن‌
«اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! روزه بر شما نوشته (واجب) شده است، آن گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند، نوشته شده بود. باشد كه پروا كنيد!».
حديث‌
31. امام سجّاد عليه السلام: خداوند، پنج چيز را واجب كرده است و جز نيكو و زيبا، واجب نكرده است: نماز، زكات، حج، روزه و ولايت ما اهل بيت.
32. امام رضا عليه السلام در مجموعه‌اى كه فضل بن شاذان از سخن ايشان درباره حكمت واجبات، گرد آورده است: پس اگر بگويند: «چرا به روزه ماه رمضان فرمان يافته‌اند، نه كمتر از آن و نه بيشتر؟»، گفته مى‌شود: براى آن كه انجام دادن اين مقدار روزه در توان بندگان است و نيرومند و ناتوان را فرا مى‌گيرد.
همانا خداوند، واجبات را بر پايه چيزهاى غالب‌تر و نيروهاى فراگيرتر، مقرّر داشته و سپس ناتوانان را رخصت داده است. خداوند بر توانمندان واجب ساخته و به بيشتر، تشويق كرده است؛ و اگر شايسته كمتر از آن بودند، از
تكليفشان مى‌كاست و اگر به بيش از آن نياز داشتند، بر تكليفشان مى‌افزود.
ص: 56
1/ 2 حِكمَةُ الصِّيامِ‌
33. الإمام عليّ عليه السلام: حَرَسَ اللّهُ عِبادَهُ المُؤمِنينَ بِالصَّلَواتِ وَ الزَّكَواتِ و مُجاهَدَةِ الصِّيامِ فِي الأَيّامِ المَفروضاتِ؛ تَسكينا لِأَطرافِهِم، و تَخشيعا لِأَبصارِهِم، و تَذليلًا لِنُفوسِهِم، و تَخفيضا لِقُلوبِهِم، و إذهابا لِلخُيَلاءِ عَنهُم، و لِما في ذلِكَ مِن تَعفيرِ عِتاقِ الوُجوهِ بِالتُّرابِ تَواضُعا، وَ التِصاقِ كَرائِمِ الجَوارِحِ بِالأَرضِ تَصاغُرا، و لُحوقِ البُطونِ بِالمُتونِ مِنَ الصِّيامِ تَذَلُّلًا.
34. عنه عليه السلام: فَرَضَ اللّهُ الصِّيامَ ابتِلاءً لإخلاصِ الخَلقِ.
35. الإمام الصادق عليه السلام في بَيانِ عِلَّةِ الصِّيامِ: إنَّما فَرَضَ اللّهُ عز و جل الصِّيامَ لِيَستَوِيَ بِهِ الغَنِيُّ وَ الفَقيرُ؛ و ذلِكَ أنَّ الغَنِيَّ لَم يَكُن لِيَجِدَ مَسَّ الجوعِ فَيَرحَمَ الفَقيرَ؛ لِأَنَّ الغَنِيَّ كُلَّما أرادَ شَيئا قَدَرَ عَلَيهِ، فَأَرادَ اللّهُ عز و جل أن يُسَوِّيَ بَينَ خَلقِهِ، و أن يُذيقَ الغَنِيَّ مَسَّ الجوعِ وَ الأَلَمِ؛ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعيفِ فَيَرحَمَ الجائِعَ.
36. الإمام الرضا عليه السلام فيما جَمَعَهُ الفَضلُ بنُ شاذانَ مِن كَلامِهِ في عِلَلِ الفَرائِضِ: فَإِن قيلَ: فَلِمَ امِروا بِالصَّومِ؟ قيلَ: لِكَي يَعرِفوا ألَمَ الجوعِ وَ العَطَشِ، و يَستَدِلّوا عَلى فَقرِ الآخِرَةِ، و لِيَكونَ الصّائِمُ خاشِعا ذَليلًا مُستَكينا، مَأجورا مُحتَسِبا
عارِفا، صابِرا عَلى ما أصابَهُ مِنَ الجوعِ وَ العَطَشِ؛ فَيَستَوجِبَ الثَّوابَ مَعَ ما فيهِ مِنَ الإِمساكِ عَنِ الشَّهَواتِ، و لِيَكونَ ذلِكَ واعِظا لَهُم فِي العاجِلِ، و رائِضا لَهُم عَلى أداءِ ما كَلَّفَهُم، و دَليلًا لَهُم فِي الأَجرِ، و لِيَعرِفوا شِدَّةَ مَبلَغِ ذلِكَ عَلى أهلِ الفَقرِ وَ المَسكَنَةِ فِي الدُّنيا فَيُؤَدّوا إلَيهِم ما فَرَضَ اللّهُ لَهُم في أموالهِمِ.
______________________________
(1) نهج البلاغة: الخطبة 192.
(2) نهج البلاغة: الحكمة 252.
(3) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 73 ح 1766.
(4) علل الشرايع: ص 270 ح 9، عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج 2 ص 116 ح 1 و فيه «الانكسار» بدل «الإمساك» و «الآجل» بدل «الأجر»، بحار الأنوار: ج 6 ص 79 ح 1 وج 96 ص 369 ح 51.
ص: 57
1/ 2 حكمت روزه گرفتن‌
33. امام على عليه السلام: خداوند، بندگان مؤمن خويش را با نمازها، زكات‌ها و تلاش براى روزه گرفتن در روزهاى واجب‌شده، نگهدارى كرده است تا اعضايشان آرامش يابد و چشمانشان خشوع پيدا كند و جان‌هايشان رام گردد و دل‌هايشان متواضع شود و غرور از آنان زدوده گردد، به سبب حكمت‌هايى كه در آنهاست، چون: خاكى شدن چهره‌هاى عزّتمند از روى تواضع، به زمين چسبيدن اعضاى شريف از روى فروتنى، و چسبيدن شكم‌ها به پشت‌ها از روى رام شدن.
34. امام على عليه السلام: خداوند، روزه را واجب فرمود، تا آزمونى براى اخلاص آفريدگان باشد.
35. امام صادق عليه السلام درباره حكمت روزه‌دارى: خداوند متعال، روزه را واجب ساخته است تا ثروتمند و تهى‌دست، برابر شوند؛ چون [بدون روزه‌] ثروتمند، رنج گرسنگى را نمى‌چشيد تا به فقير ترحّم كند؛ زيرا ثروتمند هرگاه چيزى را بخواهد، بر آن تواناست. پس خداى متعال خواست تا ميان بندگانش برابرى پديد آورد و ثروتمند هم طعم گرسنگى و رنج را بچشد تا بر ناتوان، رقّت قلب يابد و بر گرسنه ترحّم نمايد.
36. امام رضا عليه السلام در مجموعه‌اى كه فضل بن شاذان از سخنان ايشان درباره حكمت واجبات، گرد آورده است: پس اگر گفته شود: «چرا مأمور به روزه شدند؟»، گفته مى‌شود: تا رنج گرسنگى و تشنگى را بشناسند و نشانى بر نياز آخرت بيابند و تا روزه‌دار، خاشع، فروتن، شكسته، پاداش‌يافته، اميدوار به اجر الهى و عارف گردد و بر گرسنگى و تشنگى‌اى كه به او مى‌رسد، شكيبا شود تا
شايسته پاداش گردد، به علاوه خوددارى از برآوردن خواسته‌هاى نفْس، و براى اين كه روزه، در دنيا مايه پند آنان شود و سبب تمرين آنان بر انجام دادن تكليف‌هاى خدا و راهنماى آنان در پاداش گردد و تا بدانند كه چه سختى‌هايى بر فقيران و بينوايان در دنيا مى‌گذرد؛ پس آنچه را خداوند براى فقيران در اموال آنان واجب ساخته، به آنان بپردازند.
ص: 58
37. عنه عليه السلام في عِلَّةِ الصَّومِ: امتَحَنَهُم بِضَربٍ مِنَ الطّاعَةِ كَيما يَنالوا بِها عِندَهُ الدَّرَجاتِ؛ لِيُعَرِّفَهُم فَضلَ ما أنعَمَ عَلَيهِم مِن لَذَّةِ الماءِ و طيبِ الخُبزِ، و إذا عَطِشوا يَومَ صَومِهِم ذَكَروا يَومَ العَطَشِ الأَكبَرِ فِى الآخِرَةِ، و زادَهُم ذلِكَ رَغبَةً فِى الطّاعَةِ.
1/ 3 فَضلُ الصِّيامِ‌
38. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: جَعَلَ اللّهُ ... قُرَّةَ عَيني فِي الصَّلاةِ وَ الصَّومِ.
39. عنه صلى الله عليه و آله: قالَ حَبيبي جَبرَئيلُ: إنَّ مَثَلَ هذَا الدّينِ كَمَثَل شَجَرَةٍ ثابِتَةٍ؛ الإِيمانُ أصلُها، وَ الصَّلاةُ عُروقُها، وَ الزَّكاةُ ماؤُها، وَ الصَّومُ سَعَفُها.
1/ 4 الصَّومُ لِلّهِ‌
40. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: قالَ اللّهُ عز و جل: «الصَّومُ لي، و أنَا أجزي بِهِ».
______________________________
(1) المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 355، بحار الأنوار: ج 6 ص 113 ح 6.
(2) مكارم الأخلاق: ج 1 ص 83 ح 141، بحار الأنوار: ج 16 ص 249.
(3) علل الشرايع: ص 249 ح 5، بحار الأنوار: ج 6 ص 109 ح 2 وج 68 ص 380 ح 30.
(4) تهذيب الأحكام: ج 4 ص 152 ح 420، الكافي: ج 4 ص 63 ح 6 و فيه «عليه» بدل «به».
ص: 59
37. امام رضا عليه السلام درباره حكمت روزه: خداوند، از آن رو بندگان را با انواع طاعت‌ها آزموده است كه نزد خداوند به درجاتى برسند، تا ارزش آنچه را خداوند از لذّت آب و گوارايى نان، روزىِ آنان ساخته است، دريابند و هرگاه در روزِ روزه‌دارى خود تشنه شوند، به ياد روز تشنگى بزرگ در قيامت بيفتند و اين، مايه رغبت بيشتر آنان در طاعت گردد.
1/ 3 فضيلت روزه‌
38. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند، فروغ ديدگانم را در نماز و روزه قرار داده است.
39. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: حبيب من جبرئيل گفت: «مَثَل اين دين، همچون «مَثَل درختى ثابت و استوار است. ريشه‌اش ايمان است و رگ‌هايش نماز. آب آن، زكات است و شاخ و برگش، روزه».
1/ 4 روزه براى خداست‌
40. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند فرموده است: «روزه، براى من است و خودم پاداش آن را مى‌دهم».
ص: 60
41. عنه صلى الله عليه و آله: كُلُّ عَمَلِ ابنِ آدَمَ يُضاعَفُ؛ الحَسَنَةُ عَشرُ أمثالِها إلى سَبعِمِئَةِ ضِعفٍ، قالَ اللّهُ عز و جل: «إلَّا الصَّومَ فَإِنَّهُ لي، و أنَا أجزي بِهِ، يَدَعُ شَهوَتَهُ و طَعامَهُ مِن أجلي».
______________________________
(1) صحيح مسلم: ج 2 ص 807 ح 164؛ فضائل الأشهر الثلاثة: ص 143 ح 156 نحوه.
ص: 61
41. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كار آدمى‌زاده، چند برابر مى‌شود. كار نيك، ده برابر تا هفتصد برابر مى‌شود. خداوند فرموده است: «مگر روزه، كه براى من است و خودم پاداش آن را مى‌دهم، [كه روزه‌دار،] خواسته دل و خوراكش را به خاطر من وا مى‌گذارد».
ص: 63

سخنى در شرح حديثِ: «روزه، براى من است»

ابو حامد غزّالى در شرح اين حديث، گفته است:
اين كه روزه براى خداست و اين شرافت را يافته كه به خداوند، نسبت داده شود (هر چند همه عبادات، براى اوست، همچنان كه كعبه اين شرف را يافته كه خانه او باشد، در حالى كه همه زمين براى اوست) دو معنا دارد:
نخست، اين كه: روزه، پرهيز و ترك است و عملى پنهان است و در آن، كارى نيست كه ديده شود. به خلاف همه عبادت‌ها كه در معرض ديد مردم انجام مى‌شوند، روزه، عبادتى است كه جز خدا آن را نمى‌داند؛ چرا كه كارى است باطنى كه همان صبر است.
دوم، اين كه: روزه، سركوبى دشمن خداست؛ چون ابزار شيطان ملعون، شهوت‌ها هستند و شهوات با خوردن و آشاميدن، نيرو مى‌يابند. از اين رو، پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است:
إنَّ الشَّيطانَ لَيَجرى مِنِ ابنِ آدَمَ مَجرَى الدَّمِ؛ فَضَيِّقوا مَجارِيَهُ بِالجوعِ؛
شيطان، همچون خون، در وجود آدمى جارى مى‌شود، پس گذرگاه‌هاى او را با گرسنگى، تنگ كنيد ....
از آنجا كه بخصوصِ روزه، سركوبى شيطان و بستن و تنگ ساختن گذرگاه‌هاى اوست، شايسته است كه ويژه خدا گردد؛ زيرا سركوبى دشمن خدا، يارى نمودن خداست، و يارى‌رسانىِ خداوند به بنده‌اش، در پىِ يارى كردن بنده به خداست.
ص: 64
خداوند فرموده است:
«إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ»؛
اگر خدا را يارى كنيد، خدا يارى‌تان مى‌كند و گام‌هايتان را استوار مى‌سازد.
پس شروع تلاش، از بنده است و پاداش دادن به هدايت، از خدا. از اين رو فرموده است:
«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»؛
و آنان كه در راه ما جهاد كنند، ما راه‌هاى خود را به آنان نشان مى‌دهيم.
و فرموده است:
«إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ»؛
خداوند، سرنوشت يك ملّت را عوض نمى‌كند، تا وضع خودشان را تغيير دهند.
اين تغيير، با شكستن شهوات انجام‌پذير است؛ چون شهوت‌ها، چراگاه‌هاى شياطين‌اند و تا وقتى سرسبز باشند، رفت و آمد آنها بريده نمى‌شود و تا در رفت و آمدند، جلال خداوند بر بنده آشكار نمى‌شود و بنده از ديدار خدا محروم مى‌ماند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
لَو لا أنَّ الشَّياطينَ يَحومونَ عَلى قُلوبِ بَنى آدَمَ، لَنَظَروا إلى مَلَكوتِ السَّماءِ؛
اگر نبود اين كه شياطين، دور و بر دل‌هاى آدمى‌زادگان مى‌چرخند، آدميان به ملكوت آسمان مى‌نگريستند.
از اين رو، روزه درِ عبادت و سپر ايمنى گشته است.
در كتاب النهايه‌ى ابن اثير آمده است:
ص: 65
مردم، در تأويل اين حديث و اين كه: «چرا خداوند، روزه و پاداش آن را مخصوص خود ساخته است، هر چند همه عبادت‌ها و پاداش آنها، از سوى خدا و بر عهده اوست؟»، بسيار گفته‌اند. آنان در اين باره وجوهى را ذكر كرده‌اند كه محور همه آنها، اين است كه: روزه، رازى ميان خدا و بنده است و كسى جز او، از آن آگاه نمى‌شود. پس بنده، روزه‌دار واقعى نمى‌شود، مگر آن كه در اطاعت، اخلاص داشته باشد.
گرچه همان طور است كه گفته‌اند، ولى عبادات ديگرى هم هستند كه در پنهان بودن، مثل روزه‌اند، مانند: نماز بى‌وضو و نماز در جامه نجس و اين گونه اعمال پنهانى كه همراه با عبادات‌اند و جز خدا و نمازگزار، آنها را نمى‌داند.
بهترين چيزى كه در تأويل اين حديث شنيده‌ام، اين است كه: همه عبادت‌هايى كه بندگان با انجام دادن آنها به خداوند، تقرّب مى‌جويند (مانند: نماز، حج، صدقه، اعتكاف، دعا، نيايش، قربانى و انواع عبادت‌هاى ديگر)، مشركان نيز با همانها خداهاى خويش و آنچه را شريك خدا قرار داده بودند، پرستيده‌اند؛ امّا هرگز شنيده نشده است كه گروهى از مشركان و پيروان مذاهب در دوران‌هاى پيشين، معبودهاى خود را با «روزه» پرستيده باشند و بدين وسيله به آنها تقرّب جسته باشند.
روزه، به عنوان عبادت، تنها از سوى اديان آسمانى، شناخته شده است. از اين رو، خداوند فرموده است: «روزه، براى من است و خودم پاداش آن را مى‌دهم»، يعنى: در آن، كسى شريك من نگشته است و با آن جز من، پرستش نشده است. پس در اين هنگام، خودم پاداش آن را بر عهده مى‌گيرم و به كسى ديگر، چه فرشتگان مقرّب و چه غير آنان، وا نمى‌گذارم؛ تا اندازه‌اى كه به من اختصاص يابد.
امّا آنچه اخيرا در تفسير اين حديث رايج شده كه حديث مذكور چنين قرائت مى‌شود: «الصَّوم لِى وَ أنَا أُجْزى به؛ روزه براى من است و من يعنى خداوند متعال جزا داده مى‌شوم به آن»، تا آنجا كه ما جستجو كرديم، هيچ يك از حديث‌شناسان گذشته، آن را چنين قرائت نكرده و از آن، چنين معنايى نفهميده است.
ص: 66
1/ 5 معرفة ضيافة اللّه‌
قيمَةُ الصّائِمِ‌
الكتاب‌
«إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً».
الحديث‌
42. رسول اللّه صلى الله عليه و آله في قَولِهِ تَعالى: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ» : السّائِحونَ و هُم الصّائِمونَ.
43. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ للّهِ مائِدَةً عَلَيها ما لا عَينٌ رَأَت، و لا اذُنٌ سَمِعَت، و لا خَطَرَ عَلى قَلبِ بَشَرٍ، لا يَقعُدُ عَلَيهَا إلَّا الصّائِمونَ.
44. عنه صلى الله عليه و آله: لِلصّائِمِ فَرحَتانِ: فَرحَةٌ عِندَ فِطرِهِ، و فَرحَةٌ يَومَ القِيامَةِ، يُنادِي المُنادي: «أينَ الظّامِئَةُ أكبادُهُم؟ و عِزَّتي، لَأَروِيَنَّهُمُ اليَومَ».
45. الإمام عليّ عليه السلام: لَو دافَعتَ نَومَكَ يا غافِلًا بِالقِيامِ، و قَطَعتَ يَومَكَ بِالصِّيامِ، وَ اقتَصَرتَ عَلَى القَليلِ مِن لَعقِ الطَّعامِ، و أحيَيتَ مُجتَهِدا لَيلَكَ بِالقِيامِ؛ كُنتَ‌
أحرى أن تَنالَ أشرَفَ المَقامِ.
______________________________
(1) الأحزاب: 35.
(2) التوبة: 112.
(3) الكافي: ج 5 ص 15 ح 1؛ المستدرك على الصحيحين: ج 2 ص 365 ح 3288.
(4) المعجم الأوسط: ج 9 ص 170 ح 9443، كنز العمّال: ج 8 ص 452 ح 23620.
(5) مسند زيد: 203 عن الإمام زين العابدين عن أبيه عن جدّه عليهم السلام.
(6) البلد الأمين: ص 318.
ص: 67
1/ 5 ارزش روزه‌دار
قرآن‌
«همانا خداوند براى مردان و زنان مسلمان و مؤمن، پرستشگر، راستگو، صابر، خاشع، صدقه‌دهنده، روزه‌دار، پاك‌دامن، و مردان و زنانى كه خدا را بسيار ياد مى‌كنند، آمرزش و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است».
حديث‌
42. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره آيه: « [مؤمنانْ‌] توبه‌كنندگان، پرستشگران، ستايشگران، سياحتگران ... اند»: سياحتگران، همان روزه‌داران‌اند.
43. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند، سفره‌اى دارد كه بر آن نعمتى است كه نه چشمى ديده، نه گوشى شنيده و نه بر دل بشرى گذشته است. بر سر اين سفره، جز روزه‌داران نخواهند نشست.
44. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه‌دار، دو خوش‌حالى دارد: خوش‌حالى او به هنگام افطارش، و خوش‌حالى او در روز قيامت، [آنگاه‌] كه منادى ندا مى‌دهد: «كجايند صاحبان جگرهاى سوخته و تشنه؟ به عزّتم سوگند، امروز سيرابشان مى‌كنم».
45. امام على عليه السلام: اى غافل! اگر با نماز، خوابت را كنار بزنى و با روزه روزت را سپرى كنى و به خوراكى اندك بسنده كنى و شب خودت را تلاشگرانه با نمازْ زنده‌
بدارى، سزاوار آنى كه به برترين جايگاه، دست يابى.
ص: 68
46. الإمام الباقر عليه السلام: إنَّ المُؤمِنَ إذا قامَ لَيلَهُ ثُمَّ أصبَحَ صائِما نَهارَهُ لَم يُكتَب عَلَيهِ ذَنبٌ، و لَم يَخطُ خُطوَةً إلّا كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِها حَسَنَةً، و لَم يَتَكَلَّم بِكَلِمَةِ خَيرٍ إلّا كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِها حَسَنَةً، و إن ماتَ في نَهارِهِ صُعِدَ بِروحِهِ إلى عِلِّيِّينَ، و إن عاشَ حَتّى يُفطِرَ كَتَبَهُ اللّهُ مِنَ الأَوّابينَ.
47. الإمام الصادق عليه السلام: مَن صامَ للّهِ عز و جل يَوما في شِدَّةِ الحَرِّ فَأَصابَهُ ظَمَأٌ، وَكَّلَ اللّهُ بِهِ ألفَ مَلَكٍ يَمسَحونَ وَجهَهُ و يُبَشِّرونَهُ، حَتّى إذا أفطَرَ قالَ اللّهُ عز و جل لَهُ:
«ما أطيَبَ ريحَكَ و رَوحَكَ! مَلائِكَتِي، اشهَدوا أنّي قَد غَفَرتُ لَهُ».
1/ 6 دُعاءُ المَلائِكَةِ لِلصّائِمِ‌
48. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام‌: إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قالَ: «إنَّ اللّهَ عز و جل وَكَّلَ مَلائِكَتَهُ بِالدُّعاءِ لِلصّائِمينَ».
و قالَ: «أخبَرَني جَبرَئيلُ عليه السلام عَن رَبِّهِ أنَّهُ قالَ: ما أمَرتُ مَلائِكَتي بِالدُّعاءِ لِأَحَدٍ مِن خَلقي إلَّا استَجَبتُ لَهُم فيهِ».
49. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ما مِن صائِمٍ يَحضُرُ قَوما يَطعَمونَ إلّا سَبَّحَت لَهُ أعضاؤُهُ، و كانَت صَلاةُ المَلائِكَةِ عَلَيهِ، و كانَت صَلاتُهُم استِغفارا.
______________________________
(1) المقنعة: ص 375 و ص 305.
(2) الكافي: ج 4 ص 64 ح 8 و ص 65 ح 17، بحار الأنوار: ج 96 ص 247 ح 5.
(3) الكافي: ج 4 ص 64 ح 11، بحار الأنوار: ج 96 ص 253 ح 26.
(4) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 87 ح 1805، بحار الأنوار: ج 96 ص 247 ح 4.
ص: 69
46. امام باقر عليه السلام: مؤمن، چون شب را به عبادت برخيزد و روز را روزه بدارد، برايش گناهى نوشته نمى‌شود و هيچ گامى بر نمى‌دارد، مگر آن كه خداوند براى او حسنه‌اى مى‌نويسد، و هيچ سخن نيكى نمى‌گويد، مگر آن كه خداوند براى او حسنه‌اى مى‌نويسد، و اگر همان روز بميرد، روحش را به والاترين درجاتِ بالا مى‌برند، و اگر زنده بماند تا آن كه افطار كند، خداوند او را در ميان توبه‌گران مى‌نويسد.
47. امام صادق عليه السلام: كسى كه در گرماى سخت، روزى را براى خدا روزه بدارد و تشنه شود، خداوند، هزار فرشته را بر او مى‌گمارد كه چهره‌اش را لمس مى‌كنند و بشارتش مى‌دهند، تا آنگاه كه افطار كند، كه خداوند به او مى‌فرمايد: «چه خوش است بوى تو و نشاط تو! فرشتگان من! گواه باشيد كه او را آمرزيدم».
1/ 6 دعاى فرشتگان براى روزه‌دار
48. امام صادق عليه السلام به نقل از پدرانش عليهم السلام: پيامبر خدا فرمود: «خداوند، فرشتگان خود را براى دعا به روزه‌داران، گماشته است» و فرمود: «جبرئيل از طرف خداوند، مرا خبر داد كه خداوند فرمود:" هرگز فرشتگانم را مأمور دعا براى هيچ يك از بندگانم نكردم، مگر آن كه دعايشان را درباره او مستجاب ساختم"».
49. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ روزه‌دارى در ميان گروهى كه غذا مى‌خورند، حاضر نمى‌شود، مگر آن كه اعضايش تسبيح مى‌گويند و درود فرشتگان بر او خواهد بود. درود فرشتگان، همان استغفار است.
ص: 70
50. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ الصّائِمَ مِنكُم لَيَرتَعُ في رِياضِ الجَنَّةِ، تَدعو لَهُ المَلائِكَةُ حَتّى يُفطِرَ.
51. الإمام الرضا عليه السلام: إنَّ للّهِ تَبارَكَ و تَعالى مَلائِكَةً مُوَكَّلينَ بِالصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ، يَمسَحونَهُم بِأَجنِحَتِهِم، و يُسقِطونَ عَنهُم ذُنوبَهُم. و إنَّ للّهِ تَبارَكَ و تَعالى مَلائِكَةً قَد وَكَّلَهُم بِالاستِغفارِ لِلصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ، لا يَعلَمُ عَدَدَهُم إلَّا اللّهُ عز و جل.
1/ 7 بَرَكاتُ ضِيافَةِ اللّهِ‌
أ التَّقوى‌
الكتاب‌
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».
الحديث‌
52. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: الصِّيامُ جُنَّةٌ.
53. عنه صلى الله عليه و آله: الصَّومُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ.
54. عنه صلى الله عليه و آله: الصِّيامُ جُنَّةٌ و حِصنٌ حَصينٌ مِنَ النّارِ.
______________________________
(1) الكافي: ج 8 ص 366 ح 556، بحار الأنوار: ج 27 ص 132 ح 123.
(2) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 104 ح 92.
(3) البقرة: 183.
(4) صحيح البخاري: ج 2 ص 670 ح 1795؛ تهذيب الأحكام: ج 2 ص 242 ح 958.
(5) الكافي: ج 2 ص 19 ح 5 وج 4 ص 62 ح 1؛ سنن ابن ماجة: ج 1 ص 525 ح 1639.
(6) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 367 ح 9236، كنز العمّال: ج 8 ص 443 ح 23565.
ص: 71
50. امام صادق عليه السلام: روزه‌دارِ از شما، در گلستان‌هاى بهشت، بهره‌مند مى‌شود. فرشتگان براى او دعا مى‌كنند، تا آن كه افطار كند.
51. امام رضا عليه السلام: خداوند متعال، فرشتگانى دارد كه بر مردان و زنان روزه‌دار، گماشته شده‌اند و بال‌هاى خويش را بر آنان مى‌كشند و گناهانشان را فرو مى‌ريزند. خداوند متعال، فرشتگانى دارد كه آنان را گماشته تا براى مردان و زنان روزه‌دار، استغفار كنند. شمار آنان را كسى جز خدا نمى‌داند.
1/ 7 بركات ميهمانى خدا
الف تقوا
قرآن‌
«اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! روزه بر شما نوشته (واجب) شده است، آن گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند، نوشته شده بود. باشد كه پروا كنيد!».
حديث‌
52. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه، سپر است.
53. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه، سپرى نگه‌دارنده از آتش است.
54. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه، سپر است و دژى استوار و نگه‌دارنده از آتش است.
ص: 72
55. عنه صلى الله عليه و آله: الصَّومُ جُنَّةٌ ما لَم يَخرِقها.
ب ذَهابُ الأَشَرِ وَ الشَّبَقِ‌
56. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: عَلَيكُم بِالصَّومِ؛ فَإِنَّهُ مَحسَمَةٌ لِلعِرقِ، مُذهِبٌ لِلأَشَرِ.
57. عنه صلى الله عليه و آله: يا مَعشَرَ الشَّبابِ، عَلَيكُم بِالباهِ، فَإِن لَم تَستَطيعوهُ فَعَلَيكُم بِالصِّيامِ؛ فَإِنَّهُ وِجاؤُهُ.
58. الكافي عن محمّد بن يحيى رفعه: جاءَ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، لَيسَ عِندي طَولٌ فَأَنكِحُ النِّساءَ، فَإِلَيكَ أشكُو العُزوبِيَّةَ!
فَقالَ: «وَفِّر شَعرَ جَسَدِكَ و أدِمِ الصِّيامَ».
فَفَعَلَ، فَذَهَبَ ما بِهِ مِنَ الشَّبَقِ.
ج تَباعُدُ الشَّيطانِ‌
59. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام‌: إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قالَ لِأَصحابِهِ: «أ لا اخبِرُكُم بِشَي‌ءٍ إن أنتُم فَعَلتُموهُ تَباعَدَ الشَّيطانُ مِنكُم كَما تَباعَدَ المَشرِقُ مِنَ المَغرِبِ؟»
قالوا: بَلى.
قالَ: «الصَّومُ يُسَوِّدُ وَجهَهُ».
د صِحَّةُ البَدَنِ‌
60. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: صوموا تَصِحّوا.
______________________________
(1) سنن النسائي: ج 4 ص 167 و 168؛ نثر الدرّ: ج 1 ص 231.
(2) الزهد لابن المبارك: ص 392 ح 1112؛ نثر الدرّ: ج 1 ص 208.
(3) الكافي: ج 4 ص 180 ح 2؛ سنن النسائي: ج 4 ص 169.
(4) الكافي: ج 5 ص 564 ح 36.
(5) الكافي: ج 4 ص 62 ح 2.
(6) الدعوات: ص 76 ح 179؛ كنز العمّال: ج 8 ص 450 ح 23605.
ص: 73
55. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه، سپرى نگه‌دارنده است، تا وقتى كه بنده آن را پاره نكند.
ب كاستن از سرمستى و غريزه جنسى‌
56. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه بگيريد؛ چرا كه نيروى شهوت را مى‌كاهد و سرمستى را مى‌برد.
57. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اى گروه جوانان! ازدواج و آميزش كنيد. اگر نتوانستيد، روزه بگيريد؛ چرا كه نيروى جنسى را مى‌كاهد.
58. الكافى به نقل از محمّد بن يحيى: مردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: اى پيامبر خدا! ثروت و امكاناتى ندارم كه زن بگيرم. از بى‌همسرى، شكايت نزد تو آورده‌ام!
فرمود: «موى بدنت را بلند كن و پيوسته روزه بگير».
رفت و چنان كرد و نيروى شهوتش كاسته شد.
ج دور شدن شيطان‌
59. امام صادق عليه السلام به نقل از پدرانش عليهم السلام‌: پيامبر صلى الله عليه و آله به اصحاب خويش فرمود: «آيا به شما خبر بدهم، چيزى را كه اگر انجام دهيد، شيطان از شما دور مى‌شود، آن گونه كه مشرق از مغرب دور شده است؟».
گفتند: آرى.
فرمود: «روزه، شيطان را سيه‌رو مى‌كند».
د تن‌درستى‌
60. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روزه بگيريد تا تن‌درست شويد.
ص: 74
61. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل أوحى إلى نَبِيٍّ مِن أنبِياءِ بَني إسرائيلَ أن «أخبِر قَومَكَ أن لَيسَ عَبدٌ يَصومُ يَوماً ابتِغاءَ وَجهي إلّا أصحَحتُ جِسمَهُ، و أعظَمتُ أجرَهُ».
ه المُقاوَمَةُ فِي المَصائِبِ‌
الكتاب‌
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ».
الحديث‌
62. الإمام الصادق عليه السلام: إذا نَزَلَت [بِ‌] الرَّجُلِ النّازِلَةُ أوِ الشِّدَّةُ فَليَصُم؛ فَإِنَّ اللّهَ عز و جل يَقولُ: «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ» يَعنِي الصِّيامَ.
و الحِكمَة
63. الإمام عليّ عليه السلام في حَديثِ المِعراجِ: إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَيلَةَ المِعراجِ فَقالَ: ... يا رَبِّ، و ما ميراثُ الصَّومِ؟
قالَ: «الصَّومُ يورِثُ الحِكمَةَ، وَ الحِكمَةُ تورِثُ المَعرِفَةَ، وَ المَعرِفَةُ تورِثُ اليَقينَ؛ فَإِذَا استَيقَنَ العَبدُ لا يُبالي كَيفَ أصبَحَ؛ بِعُسرٍ أم بِيُسرٍ».
ز التَّقَرُّبُ إلَى اللّهِ‌
64. رسول اللّه صلى الله عليه و آله لِاسامَةَ بنِ زَيدٍ: يا اسامَةُ، عَلَيكَ بِالصَّومِ؛ فَإِنَّهُ يُقَرِّبُ إلَى اللّهِ.
إنَّهُ لَيسَ شَي‌ءٌ أحَبَّ إلَى اللّهِ مِن ريحِ فَمِ الصّائِمِ تَرَكَ الطَّعامَ وَ الشَّرابَ للّهِ عز و جل، فَإِنِ استَطَعتَ أن يَأتِيَكَ المَوتُ و بَطنُكَ جائِعٌ و كَبِدُكَ ظَمآنُ فَافعَل؛ فَإِنَّكَ تُدرِكُ شَرَفَ المَنازِلِ فِي الآخِرَةِ، و تَحِلُّ مَعَ النَّبِيِّينَ.
______________________________
(1) شعب الإيمان: ج 3 ص 412 ح 3923، كنز العمّال: ج 8 ص 447 ح 23587.
(2) البقرة: 153.
(3) البقرة: 45.
(4) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 122 ح 125، بحار الأنوار: ج 96 ص 254 ح 30.
(5) إرشاد القلوب: ص 203، بحار الأنوار: ج 77 ص 27 ح 6.
(6) تاريخ دمشق: ج 8 ص 76؛ التحصين لابن فهد: ص 20 ح 39 نحوه.
ص: 75
61. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند به يكى از پيامبران بنى اسرائيل وحى كرد كه: «به قوم خودت خبر بده كه هيچ بنده‌اى به خاطر من روزه نمى‌گيرد، مگر آن كه تنَش را سالم مى‌سازم و پاداش او را بزرگ مى‌دارم».
ه مقاومت در مصيبت‌ها
قرآن‌
«اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از صبر و نماز، يارى بجوييد. يقينا خداوند، با صابران است».
حديث‌
62. امام صادق عليه السلام: هرگاه مصيبتى بزرگ يا سختى‌اى بر كسى وارد شد، روزه بگيرد؛ چرا كه خداوند مى‌فرمايد: «از صبر يارى بجوييد»، يعنى از روزه.
و حكمت‌
63. امام على عليه السلام در حديث معراج: پيامبر صلى الله عليه و آله از پروردگارش در شب معراج پرسيد: ... پروردگارا! رهاورد روزه چيست؟
فرمود: «روزه، حكمت مى‌آورد و حكمت، معرفت مى‌آورد و معرفت، به يقين مى‌رساند. پس هرگاه بنده به يقين رسيد، در اين فكر نيست كه چگونه صبح كرده است: با تنگ‌دستى يا توانگرى».
ز تقرّب به خدا
64. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خطاب به اسامة بن زيد: اى اسامه! روزه بگير؛ چرا كه به خدا نزديك مى‌سازد. هيچ چيزى نزد خدا محبوب‌تر از بوى دهانِ روزه‌دارى نيست‌
كه به خاطر خدا غذا و نوشيدنى را ترك كرده است.
پس اگر بتوانى زمانى كه مرگ، تو را درمى‌يابد، شكمت گرسنه و جگرت تشنه باشد، چنان كن، كه در آخرت، شرافت منزلگاه‌ها را درك مى‌كنى و با پيامبران، هم‌خانه مى‌شوى.
ص: 76
ح إجابَةُ الدُّعاءِ
65. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ لِكُلِّ صائِمٍ دَعوَةً.
66. عنه صلى الله عليه و آله: الصّائِمُ لا تُرَدُّ دَعوَتُهُ.
ط الأَمنُ يَومَ القِيامَةِ
67. الإمام الباقر عليه السلام: لَمّا كَلَّمَ اللّهُ موسَى بنَ عِمرانَ عليه السلام قالَ موسى: ... إلهي، فَما جَزاءُ مَن صامَ في بَياضِ النَّهارِ يَلتَمِسُ بِذلِكَ رِضاكَ؟
قالَ: «يا موسى، لَهُ جَنَّتي، و لَهُ الأَمانُ مِن كُلِّ هَولٍ يَومَ القِيامَةِ، وَ العِتقُ مِنَ النّارِ».
ي الرّاحَةُ يَومَ الحِسابِ‌
68. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ تَخرُجُ الصُّوّامُ مِن قُبورِهِم، يُعرَفونَ بِرِياحِ صِيامِهِم، أفواهُهُم أطيَبُ مِن ريحِ المِسكِ، فَيُلقَونَ بِالمَوائِدِ وَ الأَباريقِ مُخَتَّمَةً بِالمِسكِ، فَيُقالُ لَهُم: «كُلوا فَقَد جُعتُم، وَ اشرَبوا فَقَد عَطِشتُم، ذَرُوا النّاسَ‌
وَ استَريحوا فَقَد أعيَيتُم إذِ استَراحَ النّاسُ». فَيَأكُلونَ و يَشرَبونَ و يَستَريحونَ وَ النّاسُ في عَناءٍ و ظَمَاً؟.
______________________________
(1) الزهد لابن المبارك: ص 494 ص 1409؛ الدعوات: ص 26 ح 44 عن الإمام الكاظم عليه السلام.
(2) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 519 ح 10187؛ عدّة الداعي: ص 117.
(3) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 89 ح 68، بحار الأنوار: ج 96 ص 364 ح 34.
(4) الدرّ المنثور: ج 1 ص 442 نقلًا عن أبي الشيخ في الثواب، كنز العمّال: ج 8 ص 457 ح 23644.
ص: 77
ح اجابت دعا
65. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر روزه‌دارى، دعايى [مستجاب‌] دارد.
66. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: دعاى روزه‌دار، رد نمى‌شود.
ط ايمنى در روز قيامت‌
67. امام باقر عليه السلام: آنگاه كه خداوند با موسى بن عمران عليه السلام سخن گفت، موسى گفت: خدايا! پاداش كسى كه به خاطر رضاى تو در روز روشن روزه بگيرد، چيست؟
فرمود: «اى موسى! بهشت من، براى اوست و براى اوست ايمنى از هر هراسى در روز قيامت و آزادى از آتش دوزخ».
ى آسودگى در روز حساب‌
68. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: چون روز قيامت شود، روزه‌داران از گورهاى خود بيرون مى‌آيند. آنان با بوى روزه‌دارى‌شان شناخته مى‌شوند. دهان‌هايشان خوش‌بوتر از بوى مُشك است، [فرشتگان‌] با آنان همراه با سفره‌ها و تُنگ‌هاى مُهرخورده با مُشك، ديدار مى‌كنند و به آنان گفته مى‌شود: «بخوريد، كه گرسنگى كشيديد و بنوشيد، كه تشنه شديد. مردم را وا گذاريد و به آسايش بپردازيد؛ زيرا آنگاه كه آنان آسوده بودند، شما رنج كشيديد».
پس مى‌خورند و مى‌آشامند و مى‌آسايند، در حالى كه مردم، در رنج و تشنگى‌اند.
ص: 78
ك الشَّفاعَةُ فِي الآخِرَةِ
69. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: الصِّيامُ وَ القُرآنُ يَشفَعانِ لِلعَبدِ يَومَ القِيامَةِ؛ يَقولُ الصِّيامُ: أي رَبِّ، مَنَعتُهُ الطَّعامَ وَ الشَّهَواتِ بِالنَّهارِ؛ فَشَفِّعني فيهِ، وَ يقولُ القُرآنُ: مَنَعتُهُ النَّومَ بِاللَّيلِ؛ فَشَفِّعني فيهِ قالَ: فَيُشَفَّعانِ.
ل التَّباعُدُ مِنَ النّارِ
70. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن صامَ يَوما في سَبيلِ اللّهِ عز و جل باعَدَ اللّهُ مِنهُ جَهَنَّمَ مَسيرَةَ مِئَةِ عامٍ.
71. عنه صلى الله عليه و آله: مَن صامَ يَوماً في سَبيلِ اللّهِ فَريضَةً باعَدَ اللّهُ مِنهُ جَهَنَّمَ كَما بَينَ السَّماواتِ وَ الأَرَضينَ السَّبعِ، و مَن صامَ يَوماً تَطَوُّعاً باعَدَ اللّهُ مِنهُ جَهَنَّمَ مَسيرَةً كَما بَينَ السَّماءِ.
م الفَوزُ بِالجَنَّةِ
72. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن خُتِمَ لَهُ بِصِيامِ يَومٍ دَخَلَ الجَنَّةَ.
73. عنه صلى الله عليه و آله: مَن مَنَعَهُ الصِّيامُ مِن طَعامٍ يَشتَهيهِ كانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ أن يُطعِمَهُ مِن طَعامِ‌
الجَنَّةِ، و يَسقِيَهُ مِن شَرابِها.
______________________________
(1) مسند ابن حنبل: ج 2 ص 586 ح 6637، كنز العمّال: ج 8 ص 444 ح 23575.
(2) سنن النسائي: ج 4 ص 174، كنز العمّال: ج 8 ص 449 ح 23597.
(3) المعجم الكبير: ج 17 ص 120 ح 295، كنز العمّال: ج 4 ص 341 ح 10800.
(4) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 4 ص 183 ح 5417؛ كنز العمّال: ج 8 ص 449 ح 23599.
(5) الغارات: ج 2 ص 707؛ شُعب الإيمان: ج 3 ص 410 ح 3917 نحوه.
ص: 79
ك شفاعت در آخرت‌
69. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: در روز قيامت، روزه و قرآن، از بنده شفاعت مى‌كنند. روزه مى‌گويد: پروردگارا! من او را از طعام و خواسته‌هاى دل در روز، جلوگيرى كردم. پس شفاعتم را درباره او بپذير.
قرآن هم گويد: من او را از خواب شبانه باز داشتم. پس شفاعتم را درباره او بپذير.
پس شفاعت هر دو، پذيرفته مى‌شود.
ل دور شدن از آتش‌
70. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس در راه خدا يك روز را روزه بدارد، خداوند، دوزخ را به اندازه مسافت صد سال، از او دور مى‌سازد.
71. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس در راه خدا يك روز را روزه واجب بگيرد، خداوند، دوزخ را به اندازه فاصله ميان آسمان‌ها و زمين‌هاى هفتگانه از او دور مى‌سازد و هر كس يك روز را روزه مستحب بگيرد، خداوند، دوزخ را به اندازه مسافت بين آسمان [و زمين‌] از او دور مى‌سازد.
م بهشتى شدن‌
72. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس عمرش با روزه يك روز به پايان رسد، وارد بهشت مى‌شود.
73. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس كه روزه گرفتن، وى را از غذاى مورد علاقه‌اش باز دارد،
بر خداست كه او را از غذاى بهشت بخوراند و از نوشيدنىِ بهشت بنوشاند.
ص: 80
74. الإمام الحسن عليه السلام: مَن صامَ عَشَرَةَ أشهُرِ رَمَضانَ مُتَوالِياتٍ دَخَلَ الجَنَّةَ.
75. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن صامَ رَمَضانَ ثُمَّ حَدَّثَ نَفسَهُ أن يَصومَ إن عاشَ، فَإِن ماتَ بَينَ ذلِكَ دَخَلَ الجَنَّةَ.
ن جَوامِعُ البَرَكاتِ‌
76. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ما مِن مُؤمِنٍ يَصومُ شَهرَ رَمَضانَ احتِساباً إلّا أوجَبَ اللّهُ تَبارَكَ و تَعالى لَهُ سَبعَ خِصالٍ: أوَّلُها: يَذوبُ الحَرامُ في جَسَدِهِ. وَ الثّانِيَةُ: يَقرُبُ مِن رَحمَةِ اللّهِ عز و جل. وَ الثّالِثَةُ: يَكونُ قَد كَفَّرَ خَطيئَةَ آدَمَ أبيهِ عليه السلام. وَ الرّابِعَةُ: يُهَوِّنُ اللّهُ عَلَيهِ سَكَراتِ المَوتِ. وَ الخامِسَةُ: أمانٌ مِنَ الجوعِ وَ العَطَشِ يَومَ القِيامَةِ. وَ السّادِسَةُ: يُعطيهِ اللّهُ بَراءَةً مِنَ النّارِ. وَ السّابِعَةُ: يُطعِمُهُ اللّهُ عز و جل مِن طَيِّباتِ الجَنَّةِ.
77. فضائل الأشهر الثلاثة عن الضحّاك عن الإمام عليّ عليه السلام: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: «شَعبانُ شَهري و شَهرُ رَمَضانَ شَهرُ اللّهِ؛ فَمَن صامَ شَهري كُنتُ لَهُ شَفيعا يَومَ القِيامَةِ، و مَن صامَ شَهرَ اللّهِ عز و جل آنَسَ اللّهُ وَحشَتَهُ في قَبرِهِ، و وَصَلَ وَحدَتَهُ، و خَرَجَ مِن قَبرِهِ مُبيَضّا وَجهُهُ، و أخَذَ الكِتابَ بِيَمينِهِ وَ الخُلدَ بِيَسارِهِ حَتّى يَقِفَ بَينَ يَدَي رَبِّهِ عز و جل، فَيَقولُ: عَبدي! فَيَقولُ: لَبَّيكَ سَيِّدي! فَيَقولُ عز و جل: صُمتَ لي؟ فَيَقولُ: نَعَم يا سَيِّدي، فَيَقولُ تَبارَكَ و تَعالى: خُذوا بِيَدِ عَبدي حَتّى تَأتوا بِهِ نَبِيِّي، فَاوتى بِهِ، فَأَقولُ لَهُ: صُمتَ شَهري؟ فَيَقولُ: نَعَم، فَأَقولُ: أنَا أشفَعُ لَكَ اليَومَ».
قالَ: «فَيَقولُ اللّهُ تَبارَكَ و تَعالى: أمّا حُقوقي فَقَد تَرَكتُها لِعَبدي، و أمّا حُقوقُ خَلقي فَمَن عَفا عَنهُ فَعَلَيَّ عِوَضُهُ حَتّى يَرضى».
قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله: «فَآخُذُ بِيَدِهِ حَتّى أنتَهِيَ بِهِ إلَى الصِّراطِ فَأَجِدُهُ دَحضا مَزلَقا، لا يَثبُتُ عَلَيه أقدامُ الخاطِئينَ، فَآخُذُ بِيَدِهِ فَيَقولُ لي صاحِبُ الصِّراطِ: مَن هذا يا رَسولَ اللّهِ؟ فَأَقولُ: هذا فُلانٌ مِن امَّتي، كانَ قَد صامَ بِالدُّنيا شَهرِي ابتِغاءَ شَفاعَتي، و صامَ شَهرَ رَبِّهِ ابتِغاءَ وَعدِهِ، فَيَجوزُ الصِّراطَ بِعَفوِ اللّهِ عز و جل حَتّى يَنتَهِيَ إلى بابِ الجَنَّتَينِ، فَأَستَفتِحُ لَهُ، فَيَقولُ رِضوانُ: لَكَ امِرنا أن نَفتَحَ اليَومَ و لِأُمَّتِكَ».
قالَ، ثُمَّ قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام: صوموا شَهرَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَكُن لَكُم شَفيعا، و صوموا شَهرَ اللّهِ تَشرَبوا مِنَ الرَّحيقِ المَختومِ.
______________________________
(1) الخصال: ص 445 ح 42، بحار الأنوار: ج 96 ص 365 ح 39.
(2) بحار الأنوار: ج 96 ص 345 ح 9 نقلًا عن القطب الراوندي في النوادر.
(3) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 74 ح 1769، بحار الأنوار: ج 96 ص 369 ح 49.
(4) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 124 ح 132 و ص 64 ح 46، بحارالأنوار: 97 ص 83 ح 54.

ص: 81
74. امام حسن عليه السلام: هر كس ده ماه رمضان را پيوسته روزه بگيرد، وارد بهشت مى‌شود.
75. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس [ماه‌] رمضان را روزه بدارد و سپس در دل خود بگويد كه اگر زنده بماند، [باز هم‌] روزه مى‌گيرد، چنانچه در اين ميان بميرد، وارد بهشت مى‌شود.
ن مجموعه بركت‌ها
76. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ مؤمنى نيست كه به خاطر خدا ماه رمضان را روزه بدارد، مگر آن كه خداوند متعال، هفت ويژگى را براى او حتمى مى‌سازد:
نخست: حرام در بدنش ذوب مى‌شود. دوم: به رحمت الهى نزديك مى‌گردد. سوم: كفّاره خطاى پدرش آدم عليه السلام را ادا مى‌كند. چهارم: خداوند، دشوارى‌هاى دمِ جان دادن را بر او آسان مى‌سازد. پنجم: از گرسنگى و تشنگى روز قيامت، ايمن مى‌گردد. ششم: خداوند به او از آتش امان مى‌دهد. و هفتم: خداوند به او از نعمت‌هاى پاكيزه بهشت مى‌خوراند.
77. فضائل الأشهر الثلاثة به نقل از ضحّاك، از امام على عليه السلام: پيامبر خدا فرمود: «شعبان، ماه من است و ماه رمضان، ماه خداست. پس هر كه ماه مرا روزه بدارد، در روز قيامت، شفيع او خواهم بود. و هر كس ماه خدا را روزه بدارد، خداوند در گور، وحشت او را به انس، تبديل مى‌كند؛ تنهايى او را [به انس خود] پيوند مى‌دهد؛ و او از گور خويش سفيدرو بيرون مى‌آيد و نامه عمل را به دست راستش و جاودانگى [در بهشت‌] را در دست چپش مى‌گيرد، تا آن كه در پيشگاه پروردگارش مى‌ايستد.
خداوند مى‌فرمايد:" بنده من!".
مى‌گويد: لبّيك، سرورم!
مى‌فرمايد:" براى من، روزه گرفتى؟".
مى‌گويد: آرى، سرورم!
خداوند متعال مى‌فرمايد:" دست بنده‌ام را بگيريد و نزد پيامبرم ببريد".
او را نزد من مى‌آورند. من به او مى‌گويم: ماه مرا روزه گرفتى؟
مى‌گويد: آرى.
پس مى‌گويم: من امروز، تو را شفاعت مى‌كنم.
پس خداى متعال مى‌فرمايد:" من از حقوق خودم به خاطر بنده‌ام گذشتم؛ امّا درباره حقوق مردم: پس هر كه از او درگذرد، عوض آن بر من است تا آن كه راضى شود"».
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «پس، دست او را مى‌گيرم و وى را به صراط مى‌برم. صراط را لغزنده مى‌يابم، به گونه‌اى كه پاى خطاكاران بر آن استوار نمى‌ماند. [آنجا نيز] دست او را مى‌گيرم.
مأمور صراط به من مى‌گويد: اى پيامبر خدا! اين كيست؟
مى‌گويم: فلانى است، از امّت من. در دنيا به خاطر رسيدن به شفاعتم، ماه مرا روزه گرفته است و به خاطر رسيدن به وعده الهى، ماه خدا را روزه داشته است.
پس با عفو الهى از صراط مى‌گذرد تا آن كه به درِ دو بهشت مى‌رسد.
من مى‌خواهم تا بهشت را براى او بگشايند. رضوان (نگهبان بهشت) مى‌گويد: ما فرمان يافته‌ايم كه بهشت را براى تو و براى امّت تو بگشاييم»
[راوى گويد: سپس امير مؤمنان عليه السلام فرمود:] ماه پيامبر را روزه بگيريد تا شفيع شما باشد و ماه خدا را روزه بگيريد تا از شراب ناب و سر به مُهرِ بهشتى بنوشيد.
ص: 82
1/ 8 دَرَجاتُ ضِيافَةِ اللّهِ‌
78. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ أيسَرَ مَا افتَرَضَ اللّهُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ في صِيامِهِ، تَركُ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ.
79. الإمام عليّ عليه السلام: صَومُ الجَسَدِ الإِمساكُ عَنِ الأَغذِيَةِ بِإِرادَةٍ وَ اختِيارٍ؛ خَوفا مِنَ‌
العِقابِ و رَغبَةً فِي الثَّوابِ وَ الأَجرِ.
______________________________
(1) المقنعة: ص 310، بحار الأنوار: ج 97 ص 352.
(2) غرر الحكم: ح 5888.
ص: 83
1/ 8 درجات ميهمانى خدا
78. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: آسان‌ترين چيزى كه خداوند بر روزه‌دار در روزه‌دارى‌اش واجب ساخته، نخوردن و نياشاميدن است.
79. امام على عليه السلام: روزه بدن، پرهيز با اراده و اختيار از غذاهاست، از روى ترس از
كيفر و با اميد به پاداش و اجر الهى.
ص: 84
80. عنه عليه السلام: صَومُ النَّفسِ إمساكُ الحَواسِّ الخَمسِ عَن سائِرِ المَآثِمِ، و خُلُوُّ القَلبِ عَن جَميعِ أسبابِ الشَّرِّ.
81. عنه عليه السلام: صَومُ النَّفسِ عَن لَذّاتِ الدُّنيا أنفَعُ الصِّيامِ.
82. عنه عليه السلام: صِيامُ القَلبِ عَنِ الفِكرِ فِي الآثامِ أفضَلُ مِن صِيامِ البَطنِ عَنِ الطَّعامِ.
83. عنه عليه السلام: صَومُ القَلبِ خَيرٌ مِن صِيامِ اللِّسانِ، و صِيامُ اللِّسانِ خَيرٌ مِن صِيامِ البَطنِ.
______________________________
(1) غرر الحكم: ح 5889.
(2) غرر الحكم: ح 5874.
(3) غرر الحكم: ح 5873.
(4) غرر الحكم: ح 5890.
ص: 85
80. امام على عليه السلام: روزه نفْس، نگهدارى حواس پنجگانه از ديگر گناهان و تهى بودن دل از تمام اسباب بدى است.
81. امام على عليه السلام: سودمندترين روزه، نگهداشتن نفْس از لذّت‌هاى دنياست.
82. امام على عليه السلام: نگه داشتن دل از انديشيدن درباره گناهان، برتر از نگه داشتن شكم از غذاست.
83. امام على عليه السلام: روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شكم.
ص: 87

سخنى درباره مراتب روزه‌دارى‌

از روايات گذشته، همچنين از آنچه در فصل آداب روزه‌دارى خواهد آمد، روشن مى‌گردد كه روزه، از نظر مراتب و از زاويه نقشى كه در تكامل انسان دارد، به سه دسته تقسيم مى‌شود و از همين روست كه علماى اخلاق و سير و سلوك، روزه را به: روزه عوام، روزه خواص و روزه خواصّ خواص، تقسيم كرده‌اند. و اينك، توضيح فشرده‌اى از آنها:
دسته اوّل. روزه عوام‌
اين مرتبه از روزه، با پرهيز از مفطِرات روزه صورت مى‌پذيرد، با شرحى كه در كتاب‌هاى فقهى آمده است. اين مرتبه از روزه، آسان‌ترين و پايين‌ترين مرتبه روزه است. آنچه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه:
إنَّ أيسَرَ مَا افتَرَضَ اللّهُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ في صِيامِه، تَركُ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ؛
آسان‌ترين چيزى كه خداى متعال بر روزه‌دار در روزه‌دارى‌اش واجب ساخته است، نخوردن و نياشاميدن است.
به اين مرتبه از روزه‌دارى اشاره دارد.
دسته دوم. روزه خواص‌
در اين مرتبه از روزه، روزه‌دار، تنها به پرهيز از مفطرات روزه، بسنده نمى‌كند؛ بلكه‌
از همه حرام‌هاى الهى پرهيز مى‌نمايد. از اين رو، اجتناب از مفطرات، شرط درستىِ روزه است و اجتناب از حرام‌ها، شرط قبولى آن. بر اين اساس، همه احاديثى كه با عنوان «مهم‌ترين آداب روزه‌دارى» خواهند آمد، به اين مرتبه از روزه‌دارى اشاره دارند.
ص: 88
دسته سوم. روزه خواصّ خواص‌
اين مرتبه از روزه، با باز داشتن قلب و نگهدارى آن از هر چيزى كه اشغال‌كننده دل (چه حلال و چه حرام) است بجز خدا، به دست مى‌آيد. ابو حامد غزالى (م 505 ق) در توصيف اين مرتبه از روزه مى‌گويد:
امّا روزه خواصّ خواص، روزه دل از همّت‌هاى دون و انديشه‌هاى دنيوى و باز داشتن كلّى آن از غير خداوند است. شكستن اين مرتبه از روزه، با انديشه درباره غير خدا و قيامت، و فكر درباره دنيا تحقّق مى‌يابد مگر دنيايى كه به خاطر دين خواسته شود، كه چنين دنيايى، توشه آخرت است و دنيا نيست تا آنجا كه اهل دل گفته‌اند: «هر كس در روزش به تدبير آنچه با آن افطار مى‌كند، اهتمام ورزد، گناه بر او نوشته مى‌شود؛ چرا كه اين، از كم‌اطمينانى به فضل خدا و يقين اندك به روزىِ موعود خويش است».
اين مرتبه، رتبه پيامبران، صدّيقان و مقرّبان است. در تفصيل قولى آن، نبايد درنگ طولانى داشت؛ ولى در تحقّق عملى آن، تأمّلْ به جاست؛ چرا كه آن، رويكرد به خداوند و روى‌گردانى از غير خدا با همه همّت است و آراسته شدن به اين سخن خداست كه:
«قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ؛ بگو: «خدا»! سپس واگذارشان‌
تا در باطل خويش به بازيچه مشغول باشند».
ص: 89
امير مؤمنان، امام على عليه السلام، در اشاره به اين سه مرتبه مى‌فرمايد:
صَومُ القَلبِ خَيرٌ مِن صِيامِ اللِّسانِ وَ صِيامُ اللِّسانِ خَيرٌ مِن صِيامِ البَطنِ؛
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شكم.
هر يك از اين دو مرتبه اخير، به نسبت تلاش روزه‌داران و آمادگى آنان، مراتب بسيارى دارد، علاوه بر اين كه خودِ روزه هم از زاويه انگيزه‌هاى روزه‌دار، گوناگون است. نقطه اوج اين مراتب، حال روزه‌دارى است كه انگيزه روزه‌دارى‌اش، نه بيم از كيفر و نه شوق به ثواب؛ بلكه تنها به خاطر فرمان‌بُردارى از فرمان الهى، علاقه‌مندى به تقرّب به خداى سبحان و كسب رضا و لقاى اوست.
از خداوند سبحان مى‌خواهيم كه توفيقمان دهد تا در راه آنچه موجب افزايش بهره ما از ضيافت كريمانه رمضان مى‌شود، بكوشيم و بالاترين و والاترينِ مراتب روزه‌دارى را به ما عنايت فرمايد.
ص: 90

الفصل الثاني: تأهيل النّاس لضيافة اللّه‌

2/ 1 خطاباتُ النَّبِيِّ عِندَ حُضورِ شَهرِ رَمَضانَ‌
84. الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام عليّ عليهم السلام: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله خَطَبَنا ذاتَ يَومٍ فَقالَ:
«أيُّهَا النّاسُ، إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَيكُم شَهرُ اللّهِ بِالبَرَكَةِ وَ الرَّحمَةِ وَ المَغفِرَةِ، شَهرٌ هُوَ عِندَ اللّهِ أفضَلُ الشُّهورِ، وَ أيّامُهُ أفضَلُ الأَيّامِ، و لَياليهِ أفضَلُ اللَّيالي، و ساعاتُهُ أفضَلُ السّاعاتِ.
هُوَ شَهرٌ دُعيتُم فيهِ إلى ضِيافَةِ اللّهِ، و جُعِلتُم فيهِ مِن أهلِ كَرامَةِ اللّهِ، أنفاسُكُم فيهِ تَسبيحٌ، و نَومُكُم فيهِ عِبادَةٌ، و عَمَلُكُم فيهِ مَقبولٌ، و دُعاؤُكُم فيهِ مُستَجابٌ.
فَاسأَلُوا اللّهَ رَبَّكُم بِنِيّاتٍ صادِقَةٍ و قُلوبٍ طاهِرَةٍ أن يُوَفِّقَكُم لِصِيامِهِ و تِلاوَةِ كِتابِهِ؛ فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَن حُرِمَ غُفرانَ اللّهِ في هذَا الشَّهرِ العَظيمِ.
وَ اذكُروا بِجوعِكُم و عَطَشِكُم فيهِ جوعَ يَومِ القِيامَةِ و عَطَشَهُ، و تَصَدَّقوا عَلى فُقَرائِكُم و مَساكينِكُم، و وَقِّروا كِبارَكُم، وَ ارحَموا صِغارَكُم، و صِلوا أرحامَكُم، وَ احفَظوا ألسِنَتَكُم، و غُضّوا عَمّا لا يَحِلُّ النَّظَرُ إلَيهِ أبصارَكُم، و عَمّا لا يَحِلُّ الاستِماعُ إلَيهِ أسماعَكُم، و تَحَنَّنوا عَلى أيتامِ النّاسِ يُتَحَنَّن عَلى أيتامِكُم،
و توبوا إلَى اللّهِ مِن ذُنوبِكُم، وَ ارفَعوا إلَيهِ أيدِيَكُم بِالدُّعاءِ في أوقاتِ صَلَواتِكُم؛ فَإِنَّها أفضَلُ السّاعاتِ، يَنظُرُ اللّهُ عز و جل فيها بِالرَّحمَةِ إلى عِبادِهِ، يُجيبُهُم إذا ناجَوهُ، و يُلَبّيهِم إذا نادَوهُ و يَستَجيبُ لَهُم إذا دَعَوهُ.
يا أيُّهَا النّاسُ، إنَّ أنفُسَكُم مَرهونَةٌ بِأَعمالِكُم فَفُكّوها بِاستِغفارِكُم، و ظُهورَكُم ثَقيلَةٌ مِن أوزارِكُم فَخَفِّفوا عَنها بِطولِ سُجودِكُم، وَ اعلَموا أنَّ اللّهَ تَعالى ذِكرُهُ أقسَمَ بِعِزَّتِهِ ألّا يُعَذِّبَ المُصَلّينَ وَ السّاجِدينَ، و لا يُرَوِّعَهُم بِالنّارِ يَومَ يَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمينَ.
أيُّهَا النّاسُ، مَن فَطَّرَ مِنكُم صائِما مُؤمِنا في هذَا الشَّهرِ كانَ لَهُ بِذلِكَ عِندَ اللّهِ عِتقُ نَسَمَةٍ و مَغفِرَةٌ لِما مَضى مِن ذُنوبِهِ».
فَقيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، و لَيسَ كُلُّنا يَقدِرُ عَلى ذلِكَ!
فَقالَ صلى الله عليه و آله: «اتَّقُوا النّارَ و لَو بِشِقِّ تَمرَةٍ، اتَّقُوا النّارَ و لَو بِشَربَةٍ مِن ماءٍ.
أيُّهَا النّاسُ، مَن حَسَّنَ مِنكُم في هذَا الشَّهرِ خُلُقَهُ كانَ لَهُ جَوازا عَلَى الصِّراطِ يَومَ تَزِلُّ فيهِ الأَقدامُ، و مَن خَفَّفَ في هذَا الشَّهرِ عَمّا مَلَكَت يَمينُهُ خَفَّفَ اللّهُ عَنهُ حِسابَهُ، و مَن كَفَّ فيهِ شَرَّهُ كَفَّ اللّهُ فيهِ غَضَبَهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن أكرَمَ فيهِ يَتيما أكرَمَهُ اللّهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن وَصَلَ فيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللّهُ بِرَحمَتِهِ يَومَ يَلقاهُ، و مَن قَطَعَ رَحِمَهُ قَطَعَ اللّهُ عَنهُ رَحمَتَهُ يَومَ يَلقاهُ، و مَن تَطَوَّعَ فيهِ بِصَلاةٍ كُتِبَ لَهُ بَراءَةٌ مِنَ النّارِ، و مَن أدّى فيهِ فَرضا كانَ لَهُ ثَوابُ مَن أدّى سَبعينَ فَريضَةً فيما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ، و مَن أكثَرَ فيهِ مِنَ الصَّلاةِ عَلَيَّ ثَقَّلَ اللّهُ ميزانَهُ يَومَ تَخَفَّفُ المَوازينُ، و مَن تَلا فيهِ آيَةً مِنَ القُرآنِ كانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ في غَيرِهِ مِنَ الشُّهورِ.
أيُّهَا النّاسُ، إنَّ أبوابَ الجِنانِ في هذَا الشَّهرِ مُفَتَّحَةٌ، فَاسأَلوا رَبَّكُم ألّا يُغلِقَها عَلَيكُم، و أبوابَ النّيرانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسأَلوا رَبَّكُم ألّا يَفتَحَها عَلَيكُم، وَ الشَّياطينَ مَغلولَةٌ فَاسأَلوا رَبَّكُم ألّا يُسَلِّطَها عَلَيكُم».
قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام: فَقُمتُ فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، ما أفضَلُ الأَعمالِ في هذا الشَّهرِ؟
فَقالَ: «يا أبَا الحَسَنِ، أفضَلُ الأَعمالِ في هذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ عز و جل».
ثُمَّ بَكى، فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، ما يُبكيكَ؟
فَقالَ: «يا عَلِيُّ، أبكي لِما يُستَحَلُّ مِنكَ في هذَا الشَّهرِ، كَأَنّي بِكَ و أنتَ تُصَلّي لِرَبِّكَ، و قَدِ انبَعَثَ أشقَى الأَوَّلينَ وَ الآخِرينَ، شَقيقُ عاقِرِ ناقَةِ ثَمودَ، فَضَرَبَكَ ضَربَةً عَلى فَرقِكَ (قَرنِكَ) فَخَضَّبَ مِنها لِحيَتَكَ».
قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام: فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ و ذلِكَ في سَلامَةٍ مِن ديني؟
فَقالَ: «في سَلامَةٍ مِن دينِكَ».
ثُمَّ قالَ صلى الله عليه و آله: «يا عَلِيُّ، مَن قَتَلَكَ فَقَد قَتَلَني، و مَن أبغَضَكَ فَقَد أبغَضَني، و مَن سَبَّكَ فَقَد سَبَّني؛ لِأَنَّكَ مِنّي كَنَفسي، وَ روحُكَ مِن روحي، وَ طينَتُكَ مِن طينَتي. إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى خَلَقَني و إيّاكَ، وَ اصطَفاني وَ إيّاكَ، وَ اختارَني لِلنُّبُوَّةِ وَ اختارَكَ لِلإِمامَةِ، وَ مَن أنكَرَ إمامَتَكَ فَقَد أنكَرَني نُبُوَّتي.
يا عَلِيُّ، أنتَ وَصِيِّي، و أبو وُلدي، و زَوجُ ابنَتي، و خَليفَتي عَلى امَّتي في حَياتي و بَعدَ مَوتي، أمرُكَ أمري و نَهيُكَ نَهيي. اقسِمُ بِالَّذي بَعَثَني بِالنُّبُوَّةِ و جَعَلَني خَيرَ البَرِيَّةِ، إنَّكَ لَحُجَّةُ اللّهِ عَلى خَلقِهِ، و أمينُهُ عَلى سِرِّهِ، وَ خَليفَتُهُ‌
عَلى عِبادِهِ».
______________________________
(1) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 77 ح 61، بحار الأنوار: ج 96 ص 356 ح 25.
ص: 91

فصل دوم: آمادگى براى ميهمانى خدا

2/ 1 خطبه‌هاى پيامبر، هنگام فرا رسيدن ماه رمضان‌
84. امام رضا عليه السلام به نقل از پدرانش عليهم السلام‌، از امام على عليه السلام: روزى، پيامبر خدا براى ما خطبه خواند و فرمود:
«اى مردم! همانا ماه خدا، همراه با بركت و رحمت و آمرزش، به شما روى آورده است؛ ماهى كه نزد خدا برترينِ ماه‌هاست و روزهايش برترينِ روزها، شب‌هايش برترينِ شب‌ها و ساعاتش برترينِ ساعات است.
ماهى است كه در آن به ميهمانى خدا دعوت شده‌ايد و از شايستگانِ كرامت الهى قرار داده شده‌ايد. نَفَس‌هايتان در آن، تسبيح است، خوابتان در آن، عبادت، عملتان در آن، پذيرفته و دعايتان در آن، مورد اجابت است.
پس با نيّت‌هاى راست و دل‌هاى پاك، از پروردگارتان بخواهيد تا براى روزه‌دارىِ آن و تلاوت كتاب خويش، توفيقتان دهد؛ چرا كه بدبخت، كسى است كه در اين ماه بزرگ، از آمرزش الهى محروم بماند.
با گرسنگى و تشنگى خود در اين ماه، گرسنگى و تشنگىِ روز قيامت را ياد كنيد؛ به نيازمندان و بينوايانتان صدقه بدهيد؛ به بزرگان خود احترام، و بر كوچك‌هايتان ترحّم، و به بستگانتان نيكى كنيد؛ زبانتان را نگه داريد؛ چشم‌هايتان را از آنچه نگاه به آن حلال نيست، بپوشانيد؛ گوش‌هايتان را از آنچه شنيدنش حلال نيست، فرو بنديد؛ به يتيمان مردم، محبّت كنيد تا بر
يتيمان شما محبّت ورزند؛ از گناهانتان به پيشگاه خداوند توبه كنيد؛ در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند كنيد، كه آن هنگام (وقت نماز)، برترينِ ساعت‌هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش مى‌نگرد و هرگاه با او مناجات كنند، پاسخشان مى‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان مى‌گويد و چون او را بخوانند، اجابتشان مى‌كند.
اى مردم! جان‌هاى شما در گرو كارهاى شماست، پس با آمرزش‌خواهى خود، آنها را آزاد سازيد؛ و پشت‌هاى شما از بار گناهانتان سنگين است، پس با طول دادن سجده‌هاى خود، آنها را سبك كنيد، و بدانيد كه خداوند كه يادش والاست به عزّت خود، سوگند خورده است كه نمازگزاران و سجده‌كنندگان را عذاب نمى‌كند و در روزى كه مردم در پيشگاه پروردگار جهانيان [براى حساب‌] مى‌ايستند، آنان را با آتش، هراسان نمى‌سازد.
اى مردم! هر كه از شما در اين ماه، روزه‌دارى را افطار دهد، پاداش او براى آن، نزد خدا، آزاد كردن يك برده و آمرزش گناهان گذشته اوست».
پس گفتند: اى پيامبر خدا! همه ما توانايىِ اين كار را نداريم!
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «خود را از آتش نگه داريد، هر چند با يك دانه خرما؛ مخود را از آتش نگه داريد، هر چند با يك جرعه آب.
اى مردم! هر كس اخلاقش را در اين ماه، نيكو سازد، براى او وسيله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز كه گام‌ها بر صراط مى‌لغزد؛ و هر كس در اين ماه بر بردگان خود آسان بگيرد، خداوند حساب او را سبك خواهد گرفت؛ و هر كس در اين ماه، شرّ خود را [از ديگران‌] باز دارد، خداوند در روز ديدارش، غضب خويش را از او باز خواهد داشت؛ و هر كه در اين ماه، يتيمى را گرامى بدارد، در روز ديدار، خداوند، گرامى‌اش خواهد داشت؛ و هر كه در آن به خويشاوند خود نيكى كند، در روز ديدار، خداوند با رحمتش به او نيكى خواهد كرد؛ و هر كس در آن از خويشان خود ببُرد، خداوند در روز ديدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود؛ و هر كس در آن، نماز مستحبّى بخواند، براى او دورى از آتش، نوشته مى‌شود؛ و هر كس واجبى را در آن ادا كند، پاداش كسى را دارد كه هفتاد واجب را در ماه‌هاى ديگر، ادا كرده است؛ و هر كس در آن بر من زياد صلوات بفرستد، خداوند در روزى كه وزنه اعمال، سبك مى‌شود، وزنه اعمال او را بيفزايد؛ و هر كس در آن، آيه‌اى از قرآن تلاوت كند، پاداش كسى را دارد كه در ماه‌هاى ديگر، ختم قرآن كرده است.
اى مردم! در اين ماه، درهاى بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهيد كه آنها را بر شما نبندد؛ و درهاى دوزخ، بسته‌اند. پس، از پروردگارتان بخواهيد كه آنها را بر شما نگشايد؛ و شيطان‌ها در بندند. پس، از پروردگارتان بخواهيد كه آنها را بر شما مسلّط نسازد».
من برخاستم و گفتم: اى پيامبر خدا! برترينِ كارها در اين ماه چيست؟
فرمود: «اى ابو الحسن! برترينِ كارها در اين ماه، پرهيز از حرام‌هاى الهى است». سپس گريست.
گفتم: اى پيامبر خدا! سبب گريه شما چيست؟
فرمود: «اى على! بر اين مى‌گريم كه حرمت تو را در اين ماه مى‌شكنند. گويا مى‌بينم تو در حال نماز براى پروردگار خويشى، كه نگون‌بخت‌ترينِ اوّلين و آخرين، همو كه برادر پى‌كننده ناقه قوم ثمود است، برمى‌خيزد و بر فرق سرت ضربتى مى‌زند و محاسنت، از خون سرت، رنگين مى‌شود».
گفتم: اى پيامبر خدا! آيا در آن حالت، دينم سالم است؟
فرمود: «دينت، سالم است».
سپس فرمود: «اى على! هر كس تو را بكشد، مرا كشته است و هر كس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر كس تو را ناسزا گويد، مرا ناسزا گفته است؛ چرا كه تو از من هستى، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من. خداى متعال، من و تو را آفريد و من و تو را برگزيد و مرا براى پيامبرى، و تو را براى امامت، انتخاب كرد. هر كس امامت تو را انكار كند، نبوّت مرا انكار كرده است.
اى على! تو وصىّ من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشين من بر امّتم هستى، در حال حياتم و پس از مرگم. فرمان تو، فرمان من است و نهى تو، نهى من است. سوگند به خدايى كه مرا به نبوّت برانگيخت و مرا بهترينِ آفريدگان قرار داد، تو حجّت پروردگار بر خلق اويى و امين او بر رازش و
جانشين او بر بندگانش».
ص: 96
85. الإمام الباقر عليه السلام: خَطَبَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله النّاسَ في آخِرِ جُمُعَةٍ مِن شَعبانَ، فَحَمِدَ اللّهَ و أثنى عَلَيهِ، ثُمَّ قالَ:
«أيُّهَا النّاسُ، قَد أظَلَّكُم شَهرٌ فيهِ لَيلَةٌ خَيرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، و هُوَ شَهرُ رَمَضانَ؛ فَرَضَ اللّهُ عز و جل صِيامَهُ، و جَعَلَ قِيامَ لَيلِهِ نافِلَةً، فَمَن تَطَوَّعَ بِصَلاةِ لَيلَةٍ فيهِ كانَ كَمَن تَطَوَّعَ بِسَبعينَ لَيلَةً فيما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ، و جَعَلَ لِمَن تَطَوَّعَ فيهِ بِخَصلَةٍ مِن خِصالِ الخَيرِ وَ البِرِّ كَأَجرِ مَن أَدّى فَريضَةً مِن فَرائِضِ اللّهِ تَعالى، و مَن أدّى فيهِ فَريضَةً مِن فَرائِضِ اللّهِ تَعالى كانَ كَمَن أدّى سَبعينَ فَريضَةً مِن فَرائِضِ اللّهِ تَعالى فيما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ.
و هُوَ شَهرُ الصَّبرِ، و إنَّ الصَّبرَ ثَوابُهُ الجَنَّةُ، و هُوَ شَهرُ المُواساةِ، و هُوَ شَهرٌ يَزيدُ اللّهُ في رِزقِ المُؤمِنِ فيهِ، و مَن فَطَّرَ فيهِ مُؤمِنا صائِما كانَ لَهُ عِندَ اللّهِ بِذلِكَ عِتقُ رَقَبَةٍ و مَغفِرَةٌ لِذُنوبِهِ فيما مَضَى».
فَقيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، لَيسَ كُلُّنا يَقدِرُ عَلى أن يُفَطِّرَ صائِما!
فَقالَ: «إنَّ اللّهَ كَريمٌ يُعطي هذَا الثَّوابَ لِمَن لا يَقدِرُ إلّا عَلى مَذقَةٍ مِن لَبَنٍ يُفَطِّرُ بِها صائِما، أو شَربَةِ ماءٍ عَذبٍ، أو تَمَراتٍ، لا يَقدِرُ عَلى أكثَرَ مِن ذلِكَ.
و مَن خَفَّفَ فيهِ عَن مَملوكِهِ خَفَّفَ اللّهُ عَنهُ حِسابَهُ.
و هُوَ شَهرٌ أوَّلُهُ رَحمَةٌ، و أوسَطُهُ مَغفِرَةٌ، و آخِرُهُ الإِجابَةُ وَ العِتقُ مِنَ النّارِ.
و لا غِنى بِكُم عَن أربَعِ خِصالٍ: خَصلَتانِ تُرضونَ اللّهَ عز و جل بِهِما، و خَصلَتانِ لا غِنى بِكُم عَنهُما، فَأَمَّا اللَّتانِ تُرضونَ اللّهَ عز و جل بِهِما: فَشَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللّهُ،
و أنَّني رَسولُ اللّهِ.
و أمَّا اللَّتانِ لا غِنى بِكُم عَنهُما: فَتَسأَلونَ اللّهَ فيهِ حَوائِجَكُم وَ الجَنَّةَ، و تَسأَلونَ اللّهَ العافِيَةَ، و تَعوذونَ بِاللّهِ مِنَ النّارِ».
______________________________
(1) المقنعة: ص 306، الكافي: ج 4 ص 66 ح 4، بحار الأنوار: ج 96 ص 359 ح 26.
ص: 97
85. امام باقر عليه السلام: پيامبر خدا در آخرين جمعه شعبان، خطبه خواند. خدا را حمد و ثنا گفت و سپس فرمود:
«اى مردم! ماهى بر شما سايه افكنده كه در آن، شبى است بهتر از هزار ماه، و آن، ماه رمضان است. خداوند، روزه‌اش را واجب ساخته و نماز در شبش را مستحب قرار داده است. پس هر كس يك شب در آن، نماز مستحب بخواند، گويا هفتاد شب نماز مستحب در ماه‌هاى ديگر خوانده است. و براى كسى كه در آن، كار نيك مستحبّى از كارهاى نيك انجام دهد، پاداشى همچون پاداش كسى قرار داده كه واجبى از واجبات الهى را انجام داده است، و هر كس در آن، واجبى از واجبات خداوند را ادا كند، همچون كسى خواهد بود كه در ماه‌هاى ديگر، هفتاد واجب از واجبات الهى را انجام داده است.
اين ماه، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است. اين ماه، ماه مواسات (همدردى با ديگران در نيازها) است و ماهى است كه در آن، خداوند، روزىِ مؤمن را مى‌افزايد. هر كس مؤمن روزه‌دارى را در آن افطار دهد، نزد خداوند، پاداش آزاد كردن يك بنده و آمرزش گناهان گذشته‌اش را دارد».
گفتند: اى پيامبر خدا! همه ما توان افطار دادن به روزه‌دار را نداريم.
فرمود: «خداوند، كريم است؛ اين ثواب را به كسى نيز مى‌دهد كه براى افطار دادن، جز بر جرعه‌اى شير يا جرعه‌اى آب و يا چند خرما قدرت ندارد و بيش از اين را نمى‌تواند.
هر كس در اين ماه بر برده خويش سبك بگيرد، خداوند هم حسابش را سبك مى‌گيرد.
ماه رمضان، ماهى است كه آغازش رحمت، ميانش آمرزش، و پايانش اجابت و آزادى از آتش دوزخ است.
شما از چهار خصلت، بى‌نياز نيستيد: دو خصلت كه خدا را با آنها راضى مى‌كنيد، و دو خصلت كه از آن دو، بى‌نياز نيستيد. امّا آن دو خصلتى كه خدا را با آنها راضى مى‌كنيد، شهادت به اين است كه: معبودى جز خداوند نيست و
من فرستاده خدايم. و امّا دو خصلتى كه از آن بى‌نياز نيستيد، از خداوند، نيازهايتان و بهشت را بطلبيد و از خداوند، عافيت بخواهيد و از آتش به خداوند پناه ببريد».
ص: 98
86. دعائم الإسلام: عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أنَّهُ خَطَبَ النّاسَ آخِرَ يَومٍ مِن شَعبانَ، فَقالَ:
«أيُّهَا النّاسُ، إنَّهُ قَد أظَلَّكُم شَهرٌ عَظيمٌ، شَهرٌ مُبارَكٌ، شَهرٌ فيهِ لَيلَةٌ العَمَلُ فيها خَيرٌ مِنَ العَمَلِ في ألفِ شَهرٍ. مَن تَقَرَّبَ فيهِ بِخَصلَةٍ مِن خِصالِ الخَيرِ كانَ كَمَن أدّى فَريضَةً فيما سِواهُ، و مَن أدّى فيهِ فَريضَةً كانَ كَمَن أدّى سَبعينَ فَريضَةً فيما سِواهُ. و هُوَ شَهرُ الصَّبرِ؛ وَ الصَّبرُ ثَوابُهُ الجَنَّةُ، و شَهرُ المُواساةِ، شَهرٌ يُزادُ فيهِ في رِزقِ المُؤمِنِ؛ مَن فَطَّرَ فيهِ صائِما كانَ لَهُ مَغفِرَةٌ لِذُنوبِهِ و عِتقُ رَقَبَتِهِ مِنَ النّارِ، و كانَ لَهُ مِثلُ أجرِهِ مِن غَيرِ أن يَنقُصَ مِن أجرِهِ شَي‌ءٌ».
فَقالَ بَعضُ القَومِ: يا رَسولَ اللّهِ، لَيسَ كُلُّنا يَجِدُ ما يُفَطِّرُ الصّائِمَ!
فَقالَ صلى الله عليه و آله: «يُعطِي اللّهُ هذَا الثَّوابَ مَن فَطَّرَ صائِما عَلى مَذقَةِ لَبَنٍ أو تَمرَةٍ أو شَربَةِ ماءٍ، و مَن أشبَعَ صائِما سَقاهُ اللّهُ مِن حَوضي شَربَةً لا يَظمَأُ بَعدَها. و هُوَ شَهرٌ أوَّلُهُ رَحمَةٌ، و أوسَطُهُ مَغفِرَةٌ، و آخِرُهُ عِتقٌ مِنَ النّارِ؛ مَن خَفَّفَ عَن مَملوكِهِ فيهِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ و أعتَقَهُ مِنَ النّارِ. وَ استَكثِروا فيهِ مِن أربَعِ خِصالٍ؛ خَصلَتانِ تُرضونَ بِهِما رَبَّكُم، و خَصلَتانِ لا غِنى بِكُم عَنهُما، فَأَمَّا الخَصلَتانِ اللَّتانِ تُرضونَ بِهِما رَبَّكُم: فَشَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللّهُ، و تَستَغفِرونَهُ، و أمَّا اللَّتانِ لا غِنى بِكُم عَنهُما: فَتَسأَلونَ اللّهَ الجَنَّةَ، و تَعوذونَ بِهِ مِنَ النّارِ».
______________________________
(1) دعائم الإسلام: ج 1 ص 268؛ صحيح ابن خزيمة: ج 3 ص 191 ح 1887.
ص: 99
86. دعائم الإسلام: در آخرين روز شعبان، پيامبر خدا براى مردم خطبه خواند و فرمود:
«اى مردم! ماهى بزرگ بر شما سايه افكنده است، ماهى مبارك، ماهى كه در آن، شبى است كه عمل در آن، بهتر از عمل در هزار ماه است. هر كس با كار نيكى از نيكى‌ها در آن به خداوند تقرّب جويد، گويا واجبى را در ماه‌هاى ديگر ادا كرده است، و هر كس واجبى را در آن انجام دهد، همچون كسى است كه هفتاد واجب را در ماه‌هاى ديگر انجام داده است.
و آن، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است. ماه مواسات (همدردى) است و ماهى است كه روزىِ مؤمن در آن افزوده مى‌شود. هر كس روزه‌دارى را در آن افطار دهد، پاداشش آمرزش گناهانش و آزادى‌اش از آتش است و براى او به اندازه آن [روزه‌دار]، پاداش است، بى آن كه از اجر او چيزى كاسته شود».
برخى گفتند: اى پيامبر خدا! همه ما آن اندازه چيزى نداريم كه روزه‌دارى را افطار دهيم.
فرمود: «خداوند، اين پاداش را به كسى مى‌دهد كه روزه‌دارى را به اندازه جرعه‌اى شير يا دانه‌اى خرما و يا جرعه‌اى آب، افطار دهد. و هر كس روزه‌دارى را سير كند، خداوند، او را از حوض من چنان سيراب مى‌كند كه پس از آن هرگز تشنه نمى‌گردد.
اين، ماهى است كه آغازش رحمت، ميانش آمرزش و پايانش آزادى از آتش است. هر كه در اين ماه بر برده خود آسان بگيرد، خداوند، او را مى‌آمرزد و از آتش، آزادش مى‌كند. در اين ماه، چهار كار را زياد انجام دهيد، كه با دو كار، پروردگارتان را راضى مى‌كنيد و از دو كار هم بى‌نياز نيستيد. امّا دو كارى كه پروردگارتان را با آنها راضى مى‌كنيد، شهادت به يكتايى خداوند و آمرزش‌خواهى از اوست. و امّا آن دو كه از آنها بى‌نياز نيستيد، از خداوند، بهشت بخواهيد و از آتش به او پناه ببريد».
ص: 100
87. الإمام الباقر عليه السلام: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لَمّا حَضَرَ شَهرُ رَمَضانَ و ذلِكَ في ثَلاثٍ بَقينَ مِن شَعبانَ، قالَ لِبِلالٍ: «نادِ فِي النّاسِ»، فَجَمَعَ النّاسَ، ثُمَّ صَعِدَ المِنبَرَ فَحَمِدَ اللّهَ و أثنى عَلَيهِ، ثُمَّ قالَ:
«أيُّهَا النّاسُ، إنَّ هذَا الشَّهرَ قَد خَصَّكُمُ اللّهُ بِهِ و حَضَرَكُم، و هُوَ سَيِّدُ الشُّهورِ، لَيلَةٌ فيهِ خَيرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، تُغَلَّقُ فيهِ أبوابُ النّارِ و تُفَتَّحُ فيهِ أبوابُ الجِنانِ؛ فَمَن أدرَكَهُ و لَم يُغفَر لَهُ فَأَبعَدَهُ اللّهُ، و مَن أدرَكَ والِدَيهِ و لَم يُغفَر لَهُ فَأَبعَدَهُ اللّهُ، و مَن ذُكِرتُ عِندَهُ فَلَم يُصَلِّ عَلَيَّ فَلَم يَغفِرِ اللّهُ لَهُ فَأَبعَدَهُ اللّهُ».
88. الإمام عليّ عليه السلام: لَمّا حَضَرَ شَهرُ رَمَضانَ قامَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَحَمِدَ اللّهَ و أثنى عَلَيهِ، ثُمَّ قالَ: «أيُّهَا النّاسُ، كَفاكُمُ اللّهُ عَدُوَّكُم مِنَ الجِنِّ وَ الإِنسِ، و قالَ: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» و وَعَدَكُمُ الإِجابَةَ، ألا و أبوابُ السَّماءِ مُفَتَّحَةٌ مِن أوَّلِ لَيلَةٍ مِنهُ، ألا وَ الدُّعاءُ فيهِ مَقبولٌ.
89. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ بَينَ شَعبانَ و شَوّالٍ شَهرَ رَمَضانَ الَّذي انزِلَ فيهِ القُرآنُ، و هُوَ شَهرُ اللّهِ تَعالى ذِكرُهُ، و هُوَ شَهرُ البَرَكَةِ، و هُوَ شَهرُ المَغفِرَةِ، و هُوَ شَهرُ الرَّحمَةِ، و هُوَ شَهرُ التَّوبَةِ، و هُوَ شَهرُ الإِنابَةِ، و هُوَ شَهرُ قِراءَةِ القُرآنِ، و هُوَ شَهرُ الاستِغفارِ، و هُوَ شَهرُ الصِّيامِ، و هُوَ شَهرُ الدُّعاءِ، و هُوَ شَهرُ العِبادَةِ، و هو شَهرُ الطّاعَةِ، و هُوَ شَهرُ العِتقِ مِنَ النّارِ وَ الفَوزِ بِالجَنَّةِ. مَن لَم يُغفَر لَهُ في شَهرِ رَمَضانَ لَم يُغفَر لَهُ إلى قابِلٍ، فَأَيُّكُم مُتَّثِقٌ (يَثِقُ) بِبُلوغِ شَهرِ رَمَضانَ قابِلٍ؟! صوموهُ صِيامَ مَن يَرى أنَّهُ لا يَصومُ بَعدَهُ أبَدا؛ فَكَم مِن صائِمٍ لَهُ عاما أوَّلَ أمسى عامَكُم هذا فِي القَبرِ مَدفونا، و أصبَحَ فِي التُّرابِ وَحيدا فَريدا! يُنَبِّهُكُمُ اللّهُ مِن‌
رَقدَةِ الغافِلينَ، و غَفَرَ لَنا و لَكُم يَومَ الدّينِ.
______________________________
(1) الكافي: ج 4 ص 67 ح 5، بحار الأنوار: ج 96 ص 363 ح 31.
(2) غافر: 60.
(3) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 98 ح 1837، بحار الأنوار: ج 96 ص 372 ح 56.
(4) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 117 ح 112.
ص: 101
87. امام باقر عليه السلام: چون ماه رمضان در حال فرا رسيدن بود و سه روز از شعبان مانده بود، پيامبر خدا به بلال فرمود: «مردم را خبر كن».
مردم گرد آمدند. [پيامبر صلى الله عليه و آله‌] بر منبر رفت و خدا را حمد و ثنا گفت. سپس فرمود:
«اى مردم! خداوند، شما را به اين ماه، ويژه ساخته است و اينك فرا مى‌رسد. آن، سرور ماه‌هاست [و] در آن، شبى بهتر از هزار ماه است. درهاى آتش در آن بسته مى‌شوند و درهاى بهشت در آن گشوده مى‌گردند. پس دور باد از رحمت حق، كسى كه اين ماه را دريابد و آمرزيده نشود! دور باد از رحمت حق، كسى كه پدر و مادرش را دريابد و [با نيكى به آنان‌] آمرزيده نشود! دور باد از رحمت حق، كسى كه مرا نزد او ياد كنند و او بر من درود نفرستد! خدا او را نيامرزد!».
88. امام على عليه السلام: چون ماه رمضان رسيد، پيامبر خدا ايستاد، خدا را حمد و ثنا گفت و سپس فرمود: «اى مردم! خداوند شرّ دشمنان شما را (اعم از جن و انس) برطرف كرد و فرمود: «مرا بخوانيد، تا اجابت كنم شما را» و به شما وعده اجابت داد. آگاه باشيد كه درهاى آسمان از اوّلين شبِ اين ماه، گشوده‌اند و دعا در آن پذيرفته است».
89. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ميان ماه شعبان و شوّال، ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شده است و آن، ماه خداى متعال است، ماه بركت، ماه آمرزش، ماه رحمت، ماه توبه و ماه بازگشت به سوى خدا، ماه قرائت قرآن، ماه استغفار، ماه روزه‌دارى، ماه دعا، ماه عبادت، ماه طاعت و ماه آزاد شدن از آتش و دست يافتن به بهشت.
هر كه در ماه رمضان آمرزيده نشود، تا سال آينده آمرزيده نخواهد شد. پس، كدامتان اطمينان داريد كه به ماه رمضان آينده برسيد؟
آن را روزه بداريد، روزه داشتن كسى كه مى‌انديشد پس از آن، ديگر آن ماه را روزه نخواهد داشت. چه‌بسا روزه‌دارى كه آن را سال نخست، روزه گرفته؛ امّا امسال در گور آرميده است و در خاك، يكه و تنها مانده است. خداوند، شما
را از خواب غفلت بيدار كند و ما و شما را در روز جزا بيامرزد!
ص: 102
2/ 2 خِطاباتُ أميرِ المُؤمِنينَ عِندَ حُضورِ شَهرِ رَمَضانَ‌
90. الإمام عليّ عليه السلام كانَ إذا جاءَ شَهرُ رَمَضانَ خَطَبَ النّاسَ قائِلًا: إنَّ هذَا الشَّهرَ المُبارَكَ الَّذِي افتَرَضَ اللّهُ صِيامَهُ و لَم يَفتَرِض قِيامَهُ قَد أتاكُم. ألا إنَّ الصَّومَ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ وَحدَهُما، و لكِن مِنَ اللَّغوِ وَ الكَذِبِ وَ الباطِلِ.
91. الإمام الباقر عن آبائه عليهم السلام‌: خَطَبَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام في أوَّلِ يَومٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ في مَسجِدِ الكوفَةِ، فَحَمِدَ اللّهَ بِأَفضَلِ الحَمدِ و أشرَفِها و أبلَغِها، و أثنى عَلَيهِ بِأَحسَنِ الثَّناءِ، و صَلّى عَلى مُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله، ثُمَّ قالَ:
«أيُّهَا النّاسُ، إنَّ هذَا الشَّهرَ شَهرٌ فَضَّلَهُ اللّهُ عَلى سائِرِ الشُّهورِ كَفَضلِنا أهلَ البَيتِ عَلى سائِرِ النّاسِ؛ و هُوَ شَهرٌ يُفَتَّحُ فيهِ أبوابُ السَّماءِ و أبوابُ الرَّحمَةِ، و يُغَلَّقُ فيهِ أبوابُ النِّيرانِ؛ و هُوَ شَهرٌ يُسمَعُ فيهِ النِّداءُ، و يُستَجابُ فيهِ الدُّعاءُ، و يُرحَمُ فيهِ البُكاءُ؛ و هُوَ شَهرٌ فيهِ لَيلَةٌ نَزَلَتِ المَلائِكَةُ فيها مِنَ السَّماءِ؛ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ بِإِذنِ رَبِّهِم إلى مَطلَعِ الفَجرِ، و هِيَ لَيلَةُ القَدرِ؛ قُدِّرَ فيها وِلايَتي قَبلَ أن خُلِقَ آدَمُ عليه السلام بِأَلفَي عامٍ، صِيامُ يَومِها أفضَلُ مِن صِيامِ ألفِ شَهرٍ، وَ العَمَلُ فيها أفضَلُ مِنَ العَمَلِ في ألفِ شَهرٍ.
أيُّهَا النّاسُ، إنَّ شُموسَ شَهرِ رَمَضانَ لَتَطلُعُ عَلَى الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ، و إنَّ أقمارَهُ لَيَطلُعُ‌ عَلَيهِم بِالرَّحمَةِ، و ما مِن يَومٍ و لَيلَةٍ مِنَ الشَّهرِ إلّا وَ البِرُّ مِنَ اللّهِ‌
تَعالى يَتَناثَرُ مِنَ السَّماءِ عَلى هذِهِ الامَّةِ، فَمَن ظَفِرَ مِن نِثارِ اللّهِ بِدُرَّةٍ كَرُمَ عَلَى اللّهِ يَومَ يَلقاها، و ما كَرُمَ عَبدٌ عَلَى اللّهِ إلّا جَعَلَ الجَنَّةَ مَثواهُ.
عِبادَ اللّهِ، إنَّ شَهرَكُم لَيسَ كَالشُّهورِ؛ أيّامُهُ أفضَلُ الأَيّامِ، و لَياليهِ أفضَلُ اللَّيالي، و ساعاتُهُ أفضَلُ السّاعاتِ؛ هُوَ شَهرٌ الشَّياطينُ فيهِ مَغلولَةٌ مَحبوسَةٌ؛ هُوَ شَهرٌ يَزيدُ اللّهُ فيهِ الأَرزاقَ وَ الآجالَ، و يَكتُبُ فيهِ وَفدَ بَيتِهِ؛ و هُوَ شَهرٌ يُقبَلُ أهلُ الإِيمانِ بِالمَغفِرَةِ وَ الرِّضوانِ، وَ الرَّوحِ وَ الرَّيحانِ، و مَرضاةِ المَلِكِ الدَّيّانِ.
أيُّهَا الصّائِمُ، تَدَبَّر أمرَكَ؛ فَإِنَّكَ في شَهرِكَ هذا ضَيفُ رَبِّكَ، انظُر كَيفَ تَكونُ في لَيلِكَ و نَهارِكَ؟ و كَيفَ تَحفَظُ جَوارِحَكَ عَن مَعاصي رَبِّكَ؟ انظُر ألّا تَكونَ بِاللَّيلِ نائِما و بِالنَّهارِ غافِلًا؛ فَيَنقَضِيَ شَهرُكَ و قَد بَقِيَ عَلَيكَ وِزرُكَ؛ فَتَكونَ عِندَ استيفاءِ الصّائِمينَ اجورَهُم مِنَ الخاسِرينَ، و عِندَ فَوزِهِم بِكَرامَةِ مَليكِهِم مِنَ المَحرومينَ، و عِندَ سَعادَتِهِم بِمُجاوَرَةِ رَبِّهِم مِنَ المَطرودينَ.
أيُّهَا الصّائِمُ، إن طُرِدتَ عَن بابِ مَليكِكَ فَأَيَ بابٍ تَقصِدُ؟ و إن حَرَمَكَ رَبُّكَ فَمَن ذَا الَّذي يَرزُقُكَ؟ و إن أهانَكَ فَمَن ذَا الَّذي يُكرِمُكَ؟ و إن أذَلَّكَ فَمَن ذَا الَّذي يُعِزُّكَ؟ و إن خَذَلَكَ فَمَن ذَا الَّذي يَنصُرُكَ؟ و إن لَم يَقبَلكَ في زُمرَةِ عَبيدِهِ فَإِلى مَن تَرجِعُ بِعُبودِيَّتِكَ؟ و إن لَم يُقِلكَ عَثرَتَكَ فَمَن تَرجو لِغُفرانِ ذُنوبِكَ؟ و إن طالَبَكَ بِحَقِّهِ فَماذا يَكونُ حُجَّتُكَ؟
أيُّهَا الصّائِمُ، تَقَرَّب إلَى اللّهِ بِتِلاوَةِ كِتابِهِ في لَيلِكَ و نَهارِكَ؛ فَإِنَّ كِتابَ اللّهِ شافِعٌ مُشَفَّعٌ يَشفَعُ يَومَ القِيامَةِ لِأَهلِ تِلاوَتِهِ، فَيَعلونَ دَرَجاتِ الجَنَّةِ بِقِراءَةِ آياتِهِ.
بَشِّر أيُّهَا الصّائِمُ! فَإِنَّكَ في شَهرٍ صِيامُكَ فيهِ مَفروضٌ، و نَفَسُكَ فيهِ تَسبيحٌ، و نَومُكَ فيهِ عِبادَةٌ، و طاعَتُكَ فيهِ مَقبولَةٌ، و ذُنوبُكَ فيهِ مَغفورَةٌ، و أصواتُكَ فيهِ مَسموعَةٌ، و مُناجاتُكَ فيهِ مَرحومَةٌ. و لَقَد سَمِعتُ حَبيبي رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ:
«إنَّ للّهِ تَبارَكَ و تَعالى عِندَ فِطرِ كُلِّ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ عُتَقاءَ مِنَ النّارِ لا يَعلَمُ عَدَدَهُم إلَّا اللّهُ هُوَ في عِلمِ الغَيبِ عِندَهُ، فَإِذا كانَ آخِرُ لَيلَةٍ مِنهُ أعتَقَ فيها مِثلَ ما أعتَقَ في جَميعِهِ».
فَقامَ إلَيهِ رَجُلٌ مِن هَمدانَ فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، زِدنا مِمّا حَدَّثَكَ بِهِ حَبيبُكَ في شَهرِ رَمَضانَ.
فَقالَ: «نَعَم، سَمِعتُ أخي وَ ابنَ عَمّي رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ: مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ فَحَفِظَ فيهِ نَفسَهُ مِنَ المَحارِمِ دَخَلَ الجَنَّةَ».
قالَ الهَمدانِيُ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، زِدنا مِمّا حَدَّثَكَ بِهِ أخوكَ وَ ابنُ عَمِّكَ في شَهرِ رَمَضانَ.
قالَ: «نَعَم، سَمِعتُ خَليلي رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ: مَن صامَ رَمَضانَ إيمانا وَ احتِسابا دَخَلَ الجَنَّةَ».
قالَ الهَمدانِيُّ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، زِدنا مِمّا حَدَّثَكَ بِهِ خَليلُكَ في هذَا الشَّهرِ.
فَقالَ: «نَعَم، سَمِعتُ سَيِّدَ الأَوَّلينَ وَ الآخِرينَ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ: مَن صامَ رَمَضانَ فَلَم يُفطِر في شَي‌ءٍ مِن لَياليهِ عَلى حَرامٍ دَخَلَ الجَنَّةَ».
فَقالَ الهَمدانِيُّ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، زِدنا مِمّا حَدَّثَكَ بِهِ سَيِّدُ الأَوَّلينَ وَ الآخِرينَ في هذَا الشَّهرِ.
فَقالَ: «نَعَم، سَمِعتُ أفضَلَ الأَنبِياءِ وَ المُرسَلينَ وَ المَلائِكَةِ المُقَرَّبينَ يَقولُ: إنَّ سَيِّدَ الوَصِيِّينَ يُقتَلُ في سَيِّدِ الشُّهورِ.
فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، و ما سَيِّدُ الشُّهورِ، و مَن سَيِّدُ الوَصِيِّينَ؟
قالَ: أمّا سَيِّدُ الشُّهورِ فَشَهرُ رَمَضانَ، و أمّا سَيِّدُ الوَصِيِّينَ فَأَنتَ يا عَلِيُّ.
فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، فَإِنَّ ذلِكَ لَكائِنٌ؟
قالَ: إي و رَبّي، إنَّهُ يَنبَعِثُ أشقى امَّتي شَقيقُ عاقِرِ ناقَةِ ثَمودَ، ثُمَّ يَضرِبُكَ ضَربَةً عَلى فَرقِكَ تُخضَبُ مِنها لِحيَتُكَ».
فَأَخَذَ النّاسُ بِالبُكاءِ وَ النَّحيبِ. فَقَطَعَ عليه السلام خُطبَتَهُ و نَزَلَ.
______________________________
(1) درر الأحاديث النبويّة: ص 75. و راجع: السنن الكبرى: ج 4 ص 351 ح 7955.
(2) القياس أن يقال: «لَتَطلُعُ».
(3) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 107 ح 101.
ص: 103
2/ 2 خطبه‌هاى امير مؤمنان، هنگام فرا رسيدن ماه رمضان‌
90. امام على عليه السلام هرگاه ماه رمضان فرا مى‌رسيد، براى مردم چنين خطبه مى‌خواند: اين ماه مبارك، كه خداوند روزه‌دارىِ آن را واجب ساخته است، شما را فرا رسيد. آگاه باشيد كه روزه، تنها پرهيز از خوردن و آشاميدن نيست؛ بلكه پرهيز از بيهوده و دروغ و ناروا نيز هست.
91. امام باقر عليه السلام به نقل از پدرانش عليهم السلام‌: على عليه السلام در اوّلين روز ماه رمضان در مسجد كوفه خطبه خواند. پس خدا را به بهترين ستايش و برترين و رساترين ثنا ستود و بر پيامبرش محمّد صلى الله عليه و آله درود فرستاد. سپس فرمود:
«اى مردم! اين ماه، ماهى است كه خداوند، آن را بر ماه‌هاى ديگر برترى داده است، مانند برترى ما اهل بيت بر ديگر مردم. و آن، ماهى است كه درهاى آسمان و درهاى رحمت، در آن گشوده مى‌شوند و درهاى آتش در آن بسته مى‌گردند. و ماهى است كه در آن ندا شنيده مى‌شود و دعا مستجاب مى‌گردد و گريه مورد ترحّم قرار مى‌گيرد.
ماهى است كه در آن، شبى وجود دارد كه فرشتگان از آسمان فرود آمده، بر مردان و زنان روزه‌دار، به اذن پروردگارشان تا طلوع سپيده سلام مى‌دهند و آن شب،" شب قدر" است. دو هزار سال پيش از آن كه آدم عليه السلام آفريده شود، ولايت من در آن شب، مقدّر شد. روزه گرفتن آن، برتر از روزه‌دارى هزار ماه است و عمل در آن، برتر از عمل در هزار ماه است.
اى مردم! خورشيد ماه رمضان بر مردان و زنان روزه‌دار، با رحمت مى‌تابد و ماه آن با رحمت بر آنان نورافشانى مى‌كند و هيچ روز و شبى از اين ماه نيست،
مگر آن كه پروردگار متعال، بر سر اين امّت، نيكى مى‌افشاند. پس هر كس از ريزش نعمت الهى ذرّه‌اى بهره‌مند گردد، در روز ديدارش با خدا، نزد خداوند، گرامى خواهد بود و هيچ بنده‌اى نزد خدا گرامى نگردد، مگر آن كه خداوند، بهشت را جايگاه او قرار مى‌دهد.
بندگان خدا! اين ماه شما، همچون ديگر ماه‌ها نيست. روزهايش برترين روزهاست و شب‌هايش برترين شب‌ها و ساعاتش برترين ساعات است. آن، ماهى است كه شيطان‌ها در آن در بند و زندانى‌اند؛ ماهى كه خداوند در آن، روزى‌ها و اجل‌ها را مى‌افزايد و ميهمانان خانه‌اش را مى‌نويسد؛ ماهى كه اهل ايمان با آمرزش و رضاى الهى، با شادى و نعمت‌هاى الهى، و با خشنودى فرمانرواى دادگر و توانا، پذيرفته مى‌شوند.
اى روزه‌دار! در كار خويش نيك بنگر، كه در اين ماه، ميهمان پروردگار خويش هستى. بنگر كه در شب و روزت چگونه‌اى و چگونه اعضاى خود را از نافرمانى خدا حفظ مى‌كنى. بنگر تا مبادا شب در خواب باشى و روز در غفلت؛ پس اين ماه بر تو بگذرد و بار گناهت همچنان بر دوشت مانده باشد؛ پس آنگاه كه روزه‌داران پاداش‌هاى خود را مى‌گيرند، تو از زيانكاران باشى و آنگاه كه به كرامت فرمانرواى خويش نايل مى‌شوند، از محرومان گردى و آنگاه كه به همسايگى با پروردگارشان سعادتمند مى‌شوند، تو از طردشدگان باشى!
اى روزه‌دار! اگر از درگاه صاحبت رانده شوى، به كدام درگاه روى خواهى آورد؟ و اگر پروردگارت محروم سازد، كيست كه روزى‌ات دهد؟ و اگر تو را خوار شمرد، كيست كه اكرامت كند؟ و اگر ذليلت ساخت، كيست كه عزّتت بخشد؟ و اگر تو را وا گذاشت، كيست كه يارى‌ات كند؟ و اگر تو را در جمع بندگانش نپذيرفت، بندگى‌ات را به آستان چه كس خواهى برد؟ و اگر از خطايت در نگذشت، براى آمرزش گناهانت به كه اميد خواهى بست؟ و اگر حقّ خويش را از تو طلبيد، حجّت تو چه خواهد بود؟
اى روزه‌دار! در شب و روزت با تلاوت كتاب خدا، به او تقرّب بجوى، كه همانا كتاب خدا، شفيعى است كه روز قيامت، شفاعتش براى قرآن‌خوانان پذيرفته است و با خواندن آيات آن، از درجه‌هاى بهشت بالا مى‌روند.
مژده اى روزه‌دار! تو در ماهى هستى كه روزه‌دارى‌ات در آن، واجب، نَفَس كشيدنت در آن، تسبيح، خُفتنت در آن، عبادت، طاعتت در آن، پذيرفته، گناهانت در آن، آمرزيده، صداهايت در آن، شنيده‌شده، و مناجات در آن،
مورد ترحّم است. از حبيبم پيامبر خدا شنيدم كه مى‌فرمود:
" خداوند متعال را در هنگام افطار هر شب ماه رمضان، آزادشدگانى از آتش است كه شمار آنان را كسى جز خداوند نمى‌داند. شمار آنان، نزد او در علم غيب است. پس چون آخرين شب اين ماه شود، خداوند به شمار همه كسانى كه در تمام اين ماه آزاد كرده، آزاد خواهد نمود"».
مردى از قبيله هَمْدان برخاست و گفت: اى امير مؤمنان! از آنچه حبيب تو درباره ماه رمضان فرمود، بيشتر بگو.
فرمود: «باشد! شنيدم كه برادر و پسر عمويم، پيامبر خدا، مى‌فرمود:" هر كس ماه رمضان را روزه بدارد و خود را در اين ماه از حرام‌ها نگه دارد، وارد بهشت مى‌شود"».
آن مرد هَمْدانى گفت: اى امير مؤمنان! از آنچه برادر و پسر عمويت درباره ماه رمضان فرمود، بيشتر بگو.
فرمود: «باشد! شنيدم كه دوستم پيامبر خدا مى‌فرمود:" هر كس از روى ايمان و به خاطر اجر الهى، [ماه‌] رمضان را روزه بدارد، وارد بهشت مى‌شود"».
مرد هَمْدانى گفت: اى امير مؤمنان! از آنچه دوستت درباره اين ماه فرمود، بيشتر بگو.
فرمود: «باشد! شنيدم كه سَرور اوّلين و آخرين، پيامبر خدا مى‌فرمود:" هر كس [ماه‌] رمضان را روزه بدارد و در شب‌هاى آن حرام نخورد، وارد بهشت مى‌شود"».
مرد هَمْدانى گفت: اى امير مؤمنان! از آنچه سرور اوّلين و آخرين با تو درباره اين ماه گفت، بيشتر بگو.
فرمود: «باشد! شنيدم كه برترينِ پيامبران و فرستادگان و فرشتگان مقرّب مى‌فرمود:" همانا سَرور اوصيا، در سَرور ماه‌ها كشته مى‌شود".
گفتم: اى پيامبر خدا! سرور ماه‌ها، كدام است و سرور اوصيا كيست؟
فرمود:" امّا سرور ماه‌ها، ماه رمضان است و امّا سرور اوصيا، تويى، اى على!".
گفتم: اى پيامبر خدا! آيا چنين خواهد شد؟
فرمود:" آرى، به پروردگارم سوگند! همانا نگون‌بخت‌ترينِ امّت من، برادرِ پى‌كننده ناقه ثمود، برمى‌خيزد و ضربتى بر فرق سرت مى‌زند كه محاسنت از خون آن، رنگين مى‌شود"».
پس مردم شروع به گريه و شيون كردند. على عليه السلام خطبه‌اش را به پايان برد و فرود آمد.
ص: 108
2/ 3 كَلامُ ثامِنِ الحُجَجِ عِندَ حُضورِ شَهرِ رَمَضانَ‌
92. الإمام الرضا عليه السلام: الحَسَناتُ في شَهرِ رَمَضانَ مَقبولَةٌ، وَ السَّيِّئاتُ فيهِ مَغفورَةٌ. مَن قَرَأَ في شَهرِ رَمَضانَ آيَةً مِن كِتابِ اللّهِ عز و جل كانَ كَمَن خَتَمَ القُرآنَ في غَيرِهِ مِنَ الشُّهورِ، و مَن ضَحِكَ فيهِ في وَجهِ أخيهِ المُؤمِنِ لَم يَلقَهُ يَومَ القِيامَةِ إلّا ضَحِكَ في وَجهِهِ و بَشَّرَهُ بِالجَنَّةِ، و مَن أعانَ فيهِ مُؤمِنا أعانَهُ اللّهُ تَعالى عَلَى الجَوازِ عَلَى الصِّراطِ يَومَ تَزِلُّ فيهِ الأَقدامُ، و مَن كَفَّ فيهِ غَضَبَهُ كَفَّ اللّهُ عَنهُ غَضَبَهُ يَومَ القِيامَةِ، و مَن نَصَرَ فيهِ مَظلوما نَصَرَهُ اللّهُ عَلى كُلِّ مَن عاداهُ فِي الدُّنيا، و نَصَرَهُ يَومَ القِيامَةِ عِندَ الحِسابِ وَ الميزانِ.
شَهرُ رَمَضانَ شَهرُ البَرَكَةِ، و شَهرُ الرَّحمَةِ، و شَهرُ المَغفِرَةِ، و شَهرُ التَّوبَةِ وَ الإِنابَةِ؛ مَن لَم يُغفَر لَهُ في شَهرِ رَمَضانَ فَفي أيِ شَهرٍ يُغفَرُ لَهُ؟! فَاسأَلُوا اللّهَ أن يَتَقَبَّلَ مِنكُم فيهِ الصِّيامَ، و لا يَجعَلَهُ آخِرَ العَهدِ مِنكُم، و أن يُوَفّقَكُم فيهِ لِطاعَتِهِ و يَعصِمَكُم مِن مَعصِيَتِهِ، إنَّهُ خَيرُ مَسؤولٍ.
______________________________
(1) فضائل الأشهر الثلاثة: ص 97 ح 82، بحار الأنوار: ج 96 ص 341 ح 5.
ص: 109
2/ 3 سخن امام هشتم، هنگام فرا رسيدن ماه رمضان‌
92. امام رضا عليه السلام: حسنات در ماه رمضان، پذيرفته‌اند و گناهان در آن، آمرزيده. هر كس در ماه رمضان يك آيه از كتاب خدا بخواند، مثل كسى است كه در غير آن، ختم قرآن كرده باشد و هر كس در اين ماه، به صورت برادر مؤمنش بخندد، خدا را در قيامت ديدار نخواهد كرد، مگر آن كه در چهره او خواهد خنديد و به بهشت، مژده‌اش خواهد داد.
و هر كس در آن ماه، مؤمنى را يارى كند، خداوند، او را بر گذشتن از صراط، در آن روز كه قدم‌ها بر آن مى‌لغزد، يارى خواهد كرد. و هر كس در آن، خشم خود را نگه دارد، خداوند نيز روز قيامت، خشمش را از او نگه خواهد داشت. و هر كس در آن، ستم‌ديده‌اى را يارى كند، خداوند، او را در دنيا بر ضدّ كسى كه با وى دشمنى نمايد، يارى مى‌كند و روز قيامت نيز هنگام حساب و ميزان، يارى‌اش مى‌نمايد.
ماه رمضان، ماه بركت است، ماه رحمت، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت به سوى خدا. هر كه در ماه رمضان آمرزيده نشود، پس در چه ماهى آمرزيده گردد؟! پس، از خداوند بخواهيد كه در اين ماه، روزه شما را بپذيرد و آن را آخرين رمضان شما قرار ندهد و شما را بر طاعت خويش توفيق دهد و از نافرمانى خود نگه دارد، كه او بهترين كسى است كه از او درخواست مى‌شود.
ص: 110

الفصل الثالث: أسباب التّهيّؤ لضيافة اللّه‌

3/ 1 تَقديمُ التَّوبَةِ
93. عيون أخبار الرضا عليه السلام عن عبد السلام بن صالح الهرويّ: دَخَلتُ عَلى أبِي الحَسَنِ عَلِيِ بنِ موسَى الرِّضا عليه السلام في آخِرِ جُمُعَةٍ مِن شَعبانَ، فَقالَ لي:
«يا أبَا الصَّلتِ، إنَّ شَعبانَ قَد مَضى أكثَرُهُ، و هذا آخِرُ جُمُعَةٍ مِنهُ، فَتَدارَك فيما بَقِيَ مِنهُ تَقصيرَكَ فيما مَضى مِنهُ، و عَلَيكَ بِالإِقبالِ عَلى ما يَعنيكَ و تَركِ ما لا يَعنيكَ، و أكثِر مِنَ الدُّعاءِ وَ الاستِغفارِ و تِلاوَةِ القُرآنِ، و تُب إلَى اللّهِ مِن ذُنوبِكَ؛ لِيُقبِلَ شَهرُ اللّهِ إلَيكَ و أنتَ مُخلِصٌ للّهِ عز و جل، و لا تَدَعَنَّ أمانَةً في عُنُقِكَ إلّا أدَّيتَها، و لا في قَلبِكَ حِقدا عَلى مُؤمِنٍ إلّا نَزَعتَهُ، و لا ذَنبا أنتَ مُرتَكِبُهُ إلّا [أ] قلَعتَ عَنهُ، وَ اتَّقِ اللّهَ و تَوَكَّل عَلَيهِ في سِرِّ أمرِكَ و عَلانِيَتِكَ‌ «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً» ، و أكثِر مِن أن تَقولَ فيما بَقِيَ مِن هذَا الشَّهرِ:
اللّهُمَّ إن لَم تَكُن قَد غَفَرتَ لَنا فيما مَضى مِن شَعبانَ فَاغفِر لَنا فيما بَقِيَ مِنهُ.
فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ و تَعالى يُعتِقُ في هذَا الشَّهرِ رِقابا مِنَ النّارِ لِحُرمَةِ شَهرِ رَمَضانَ».
______________________________
(1) الطلاق: 3.
(2) عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج 2 ص 51 ح 198، بحار الأنوار: ج 97 ص 73 ح 17.
ص: 111

فصل سوم: اسباب آمادگى براى ميهمانى خدا

3/ 1 توبه، پيش از فرا رسيدن ماه رمضان‌
93. عيون أخبار الرضا عليه السلام به نقل از عبد السلام بن صالح هروى: در آخرين جمعه ماه شعبان، خدمت امام رضا عليه السلام رسيدم. به من فرمود:
«اى ابو صَلْت! بيشترِ شعبان گذشته است و اين، آخرين جمعه از آن است. پس در آنچه از آن مانده، كوتاهى‌هايت را در آنچه گذشته است، جبران كن. به كارى روى آور كه برايت مفيد باشد و آنچه را بيهوده است و به تو مربوط نيست، واگذار.
زياد دعا و استغفار و تلاوت قرآن داشته باش و از گناهانت به درگاه خدا توبه كن، تا در حالى ماه خدا سوى تو آيد كه براى خدا خالص شده باشى. هيچ امانتى را بر عهده خويش باقى نگذار، مگر آن كه ادا كرده باشى، و هيچ كينه‌اى را در دلت نسبت به مؤمنى نگاه مدار، مگر آن كه از دل به در آورده باشى، و هيچ گناهى را كه مرتكب مى‌شدى، رها مكن، مگر اين كه از آن، دست برداشته باشى.
از خدا پروا كن و در نهان و آشكار كارت، بر او توكّل كن «و هر كس بر خدا توكّل كند، او برايش بس است. خداوند، فرمان خويش را پيش خواهد برد. به يقين، خداوند براى هر چيزى اندازه‌اى قرار داده است».
و در باقى‌مانده اين ماه، زياد بگو:
" خدايا! اگر ما را در آنچه از شعبان گذشته است، نيامرزيده‌اى، پس ما را در
باقى‌مانده آن ببخشاى!".
همانا خداوند متعال، در اين ماه به احترام ماه رمضان، بسيارى را [از آتش‌] آزاد مى‌كند».
ص: 112
3/ 2 صِيامُ ثَلاثَةِ أيّامٍ مِن آخِرِ شَعبانَ‌
94. السنن الكبرى عن أنس: قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، أيُ الصَّومِ أفضَلُ؟ قالَ: «صَومُ شَعبانَ تَعظيما لِرَمَضانَ».
95. الإمام الصادق عليه السلام: مَن صامَ ثَلاثَةَ أيّامٍ مِن آخِرِ شَعبانَ و وَصَلَها بِشَهرِ رَمَضانَ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ صَومَ شَهرَينِ مُتَتابِعَينِ.
3/ 3 إصلاحُ الطَّعامِ‌
96. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: كُلُوا الحَلالَ يَتِمَّ لَكُم صَومُكُم.
97. عدّة الداعي عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: «العِبادَةُ مَعَ أكلِ الحَرامِ كَالبِناءِ عَلَى الرَّملِ». و قيلَ: عَلَى الماءِ.
98. إرشاد القلوب عن حذيفة بن اليمان رفعه عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: «إنَّ قَوما يَجيؤونَ يَومَ القِيامَةِ و لَهُم مِنَ الحَسَناتِ أمثالُ الجِبالِ، فَيَجعَلُهَا اللّهُ هَباءً مَنثورا، ثُمَّ يُؤمَرُ بِهِم‌
إلَى النّارِ».
فَقالَ سَلمانُ: صِفهُم لَنا يا رَسولَ اللّهِ.
فَقالَ: «أما إنَّهُم قَد كانوا يَصومونَ و يُصَلّونَ، و يَأخُذونَ اهبَةً مِنَ اللَّيلِ، و لكِنَّهُم كانوا إذا عَرَضَ لَهُم شَي‌ءٌ مِنَ الحَرامِ وَثَبوا عَلَيهِ».
______________________________
(1) السنن الكبرى: ج 4 ص 503 ح 8517؛ ثواب الأعمال: ص 86 ح 14.
(2) كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 94 ح 1829، بحار الأنوار: ج 97 ص 72.
(3) كنز العمّال: ج 15 ص 844 ح 43356 نقلًا عن الديلمي.
(4) عدّة الداعي: ص 141 و ص 284 و فيه «الدعاء» بدل «العبادة»، بحار الأنوار: ج 103 ص 16 ح 73.
(5) إرشاد القلوب: ص 191 و راجع: تفسير القمّي: ج 2 ص 112، بحار الأنوار: ج 70 ص 293 ح 35.
ص: 113
3/ 2 سه روز روزه در آخر شعبان‌
94. السنن الكبرى به نقل از انس: به پيامبر خدا گفتند: كدام روزه برتر است؟ فرمود: «روزه شعبان در بزرگداشتِ رمضان».
95. امام صادق عليه السلام: هر كس سه روزِ آخر شعبان را روزه بدارد و آنها را به ماه رمضان متّصل كند، خداوند براى او پاداش روزه دو ماه پياپى را مى‌نويسد.
3/ 3 اصلاح غذا
96. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: غذاى حلال بخوريد تا روزه براى شما كامل گردد.
97. عدّة الداعى به نقل از پيامبر خدا: «عبادت با حرامخوارى، همچون ساختن بنا بر شنزار است» و نيز نقل شده است: «همچون ساختن بنا بر آب».
98. إرشاد القلوب به نقل از حذيفة بن يمان: پيامبر خدا فرمود: «روز قيامت، گروهى مى‌آيند، در حالى كه حسناتشان همچون كوه‌هاست. خداوند، همه آنها را نابود و پراكنده مى‌سازد. سپس فرمان مى‌رسد كه آنان را به آتش بيفكنيد».
سلمان گفت: اى پيامبر خدا! آنان را براى ما توصيف كن.
فرمود: «آنان، كسانى هستند كه روزه گرفته، نماز خوانده و شب‌زنده‌دارى كرده‌اند؛ ليكن هرگاه حرامى بر آنان عرضه مى‌شده، بر آن مى‌شتافتند».
ص: 117
سخنى درباره تقويت آثار روزه با اصلاح غذا
خوردن و نوشيدن به هنگام افطار و سحر، جان‌مايه روزه‌دارى است. از اين رو، در نظر اسلام، حلال يا حرام بودن خوردنى‌ها و نوشيدنى‌ها، اندازه و نوع آنها و همچنين انگيزه روزه‌داران از خوردن و آشاميدن، در ميزان بهره‌ورى از روزه نقشى اساسى دارند و در دستاوردهاى روزه‌دار از بركات اين ميهمانى، بسيار مؤثّرند.
نخستين شرط بهره‌ورى از روزه، آن است كه نيروى تأمين‌كننده و پشتوانه انسان براى روزه گرفتن، حلال باشد. غذاى حرام، نه تنها در بهره‌مندى انسان از آثار و بركات روزه، نقش تخريبى دارد، بلكه آفتى است كه همه عبادت‌ها را تهديد مى‌كند، بدان گونه كه در روايات گذشته اشاره شد. از اين رو، از پيامبر خدا روايت شده است:
العِبادَةُ مَعَ أكلِ الحَرامِ كَالبِناءِ عَلَى الرَّملِ؛
عبادت همراه با حرامخوارى، مثل بنا ساختن بر شنزار است.
بر اين پايه، براى روزه‌دار، شناخت غذاهاى حرام، اهمّيتى ويژه دارد.
انواع خوردنى‌ها و آشاميدنى‌هاى حرام‌
خوردنى‌ها و آشاميدنى‌هاى حرام، چند قسم‌اند:
1. آنچه حرمت ذاتى دارد، مثل: گوشت حيوانات حرام‌گوشت، تخم پرندگان حرام‌گوشت، بعضى از اعضاى حيوانات حلال‌گوشت (مانند: نرينه، بچه‌دان،
دُنبلان، مثانه، غدّه‌هاى بدن، كيسه صفرا، نخاع)، اعيان نجس (مانند: مُردار، خون، گوشت خوك، شراب و هر مايع مست‌كننده ديگر).
2. آنچه حرمت عَرَضى دارد، مانند: غذاهايى كه به سبب برخورد با عين نجس، متنجّس شده‌اند، يا براى جسم و جان انسان، زيان عمده دارند.
3. آنچه با مال حرام تهيّه مى‌شود، مثل: سفره‌هاى افطارى‌اى كه بدون اجازه قانونى، هزينه‌شان از بيت‌المال، پرداخت مى‌شود.
4. آنچه از مال مخلوط به حرام، تهيّه مى‌شود.
5. آنچه از مالى تهيّه مى‌شود كه حقوق شرعى آن (مانند: خمس و زكات) پرداخت نشده است.
6. آنچه با مال حلال فراهم مى‌شود؛ ولى در كيفيّت و مقدار آن، اسراف مى‌گردد.
ص: 118
پرهيز از غذاهاى شبهه‌ناك‌
اگر روزه‌دار بخواهد از روزه‌اش بهره ببرد، سزاوار است كه نه تنها از غذاهايى كه حرمتشان قطعى است، بلكه از غذاهاى شبهه‌ناك هم پرهيز كند. غذاهاى شبهه‌ناك دو گونه‌اند:
نوع اوّل: غذاهايى كه در ظاهر، حلال شمرده مى‌شوند، مثل: غذايى كه ميزبانِ مسلمان براى ميهمانش تهيّه مى‌كند؛ ولى ميهمان، احتمال مى‌دهد كه از مال حرام باشد.
نوع دوم: غذاهايى كه در ظاهر، حرام شمرده مى‌شوند، مثل: غذايى كه از مال مخلوط به حرام تهيّه مى‌شود، به گونه‌اى كه جدا كردن حلال و حرام آن، ممكن نيست.
نكته قابل توجّه در اين زمينه، آن است كه اسلام براى استفاده از اين گونه غذاها، راه حل دارد و براى رهايى از پيامدهاى آن، تدبيرى انديشيده است، مانند پرداخت خمس مال شبهه‌ناك. از اين راه، روزه‌دار مى‌تواند از مشكل غذاهاى شبهه‌ناكى كه بخصوص در ميهمانى‌ها مى‌خورد و يا به ميهمانان خود مى‌دهد، برهد، تا روزه ماه رمضان پاك و داراى آثار معنوى بيشترى باشد.
ص: 119
انگيزه‌هاى خوردن و آشاميدن‌
انگيزه‌اى كه روزه‌دار در خوردن و آشاميدن در وقت افطار و سحر دارد، تأثير مهمّى در بهره‌ورى كامل از بركات روزه دارد. در يكى از توصيه‌هاى پيامبر صلى الله عليه و آله به ابو ذر غفارى، چنين آماده است:
«يا أبا ذَرٍّ! لِيَكُن لَكَ فى كُلِّ شَى‌ءٍ نِيَّةٌ صالِحَةٌ حَتَّى الأَكلِ وَ النَّومِ؛
اى ابو ذر! براى هر چيزى نيّت خوب داشته باش، حتّى براى خوردن و خوابيدن.
ميان روزه‌دارى كه سحرى و افطار را تنها براى رفع گرسنگى و تشنگى مى‌خورد، با كسى كه آنها را به قصد قربت و كسب رضاى الهى مى‌خورد، فرق بسيار است. نورانيّت روزه‌اى كه روزه‌دار با قصد قربت غذا مى‌خورد، هرگز با روزه‌اى كه روزه‌دار با انگيزه حيوانى و خواسته نفْس غذا مى‌خورد و نيرو مى‌گيرد، برابر نيست.
روشن است كه انگيزه خدايى در اين كار كه روزه‌دار مى‌گويد: «به قصد تقرّب به خدا، غذا مى‌خورم» نيازمند مقدّماتى است كه با اين عمل، هماهنگ باشد، كه از جمله آنها، تناسب نوع و مقدار غذا با نياز بدن است.
بر اساس مقدّمات و توضيح‌هايى كه گذشت، مى‌توان فشرده سخن را در زمينه اصلاح غذا به وسيله روزه‌دار، در سه نكته زير خلاصه كرد كه پايبندى و رعايت آنها موجب مى‌شود تا روزه‌دار، هر چه بيشتر، از مواهب و دستاوردهاى ضيافت الهى،
بهره‌مند گردد:
1. حلال بودن آنچه خورده و آشاميده مى‌شود و پرهيز از غذاهاى حرام و شبهه‌ناك.
2. تناسب نوع و مقدار غذاها و نوشيدنى‌ها با نياز و خواسته بدن و پرهيز روزه‌دار از غذاهاى رنگارنگ و افزون از حدّ نياز.
3. خوردن و آشاميدن به قصد قربت و با انگيزه كسب رضاى الهى و اطاعت از فرمان او.
عالم ربّانى مرحوم آية اللّه ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، در پايان بحثى كه درباره انواع روزه‌داران از جهت برخوردشان با خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها دارد، مى‌گويد:
برخى از آنان، همه خورد و خوراكشان، حلال و دور از اسراف و تجمّل است؛ بلكه در مقدار خوردنى و آشاميدنى‌شان، حتّى از اندازه حلال و غير مكروه هم متواضعانه مى‌كاهند و اين گونه از لذّت مى‌گذرند و در خورشت، به يك نوع، بسنده مى‌كنند، يا بعضى از لذّت‌ها و فزونى‌ها را ترك مى‌كنند.
درجات آنان نزد پروردگارشان، كه نگاه‌دارنده تلاش‌ها و مجاهدت‌هاى آنان است، محفوظ است و آنان پاداش مى‌يابند و هيچ ستمى به آنان نمى‌شود. خداوند، آنان را به بهترين كارهايشان پاداش مى‌دهد و از عطاى خويش، بى‌حساب بر آنان مى‌افزايد. پس هيچ كس نمى‌داند چه پاداش‌هاى بزرگى كه مايه چشم‌روشنى است و برايشان پنهان نگه داشته شده است خواهند داشت؛ پاداش‌هايى كه بر هيچ دلى خطور نكرده است.
خدايا! ما را هم از آنان قرار بده!

ص: 122

الفصل الرابع: أدعية التّهيّؤ لضيافة اللّه‌

4/ 1 دعاءُ آخِرِ لَيلَةٍ مِن شَعبانَ‌
99. الإمام الصادق عليه السلام مِمّا كانَ يَقولُهُ في آخِرِ لَيلَةٍ مِن شَعبانَ و أوَّلِ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ:
اللّهُمَّ إنَّ هذَا الشَّهرَ المُبارَكَ الَّذي انزِلَ فيهِ القُرآنُ هُدىً لِلنّاسِ و بَيِّناتٍ مِنَ الهُدى وَ الفُرقانِ قَد حَضَرَ، فَسَلِّمنا فيهِ وَ سَلِّمهُ لَنا و تَسَلَّمهُ مِنّا في يُسرٍ مِنكَ و عافِيَةٍ، يا مَن أخَذَ القَليلَ و شَكَرَ الكَثيرَ اقبَل مِنِّي اليَسيرَ.
اللّهُمَّ إنّي أسأَلُكَ أن تَجعَلَ لي إلى كُلِّ خَيرٍ سَبيلًا، و مِن كُلِّ ما لا تُحِبُّ مانِعا، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ، يا مَن عَفا عَنّي و عَمّا خَلَوتُ بِهِ مِنَ السَّيِّئاتِ، يا مَن لَم يُؤاخِذني بِارتِكابِ المَعاصي، عَفوَكَ عَفوَكَ عَفوَكَ يا كَريمُ، إلهي وَعَظتَني فَلَم أتَّعِظ، و زَجَرتَني عَن مَحارِمِكَ فَلَم أنزَجِر، فَما عُذري؟ فَاعفُ عَنّي يا كَريمُ، عَفوَكَ عَفوَكَ.
اللّهُمّ، إنّي أسأَلُكَ الرّاحَةَ عِندَ المَوتِ، وَ العَفوَ عِندَ الحِسابِ، عَظُمَ الذَّنبُ مِن عَبدِكَ فَليَحسُنِ التَّجاوُزُ مِن عِندِكَ، يا أهلَ التَّقوى و يا أهلَ المَغفِرَةِ، عَفوَكَ عَفوَكَ.
اللّهُمَّ إنّي عَبدُكَ وَ ابنُ عَبدِكَ وَ ابنُ أمَتِكَ، ضَعيفٌ فَقيرٌ إلى رَحمَتِكَ، و أنتَ مُنزِلُ الغِنى وَ البَرَكَةِ عَلَى العِبادِ، قاهِرٌ مُقتَدِرٌ، أحصَيتَ أعمالَهُم و قَسَمتَ أرزاقَهُم، و جَعَلتَهُم مُختَلِفَةً ألسِنَتُهُم و ألوانُهُم، خَلقا مِن بَعدِ خَلقٍ، لا يَعلَمُ العِبادُ عِلمَكَ، و لا يَقدِرُ العِبادُ قَدرَكَ، و كُلُّنا فَقيرٌ إلى رَحمَتِكَ، فَلا تَصرِف عَنّي وَجهَكَ، وَ اجعَلني مِن صالِحي خَلقِكَ فِي العَمَلِ وَ الأَمَلِ وَ القَضاءِ وَ القَدَرِ.
اللّهُمَّ أبقِني خَيرَ البَقاءِ، و أفنِني خَيرَ الفَناءِ؛ عَلى مُوالاةِ أولِيائِكَ و مُعاداةِ أعدائِكَ وَ الرَّغبَةِ إلَيكَ وَ الرَّهبَةِ مِنكَ، وَ الخُشوعِ وَ الوَفاءِ وَ التَّسليمِ لَكَ، وَ التَّصديقِ بِكِتابِكَ، وَ اتِّباعِ سُنَّةِ رَسولِكَ.
اللّهُمَّ ما كانَ في قَلبي مِن شَكٍّ أو ريبَةٍ، أو جُحودٍ أو قُنوطٍ، أو فَرَحٍ أو بَذَخٍ، أو بَطَرٍ أو خُيَلاءَ، أو رِياءٍ أو سُمعَةٍ، أو شِقاقٍ أو نِفاقٍ، أو كُفرٍ أو فُسوقٍ أو عِصيانٍ، أو عَظَمَةٍ أو شَي‌ءٍ لا تُحِبُّ، فَأَسأَلُكَ يا رَبِّ أن تُبدِلَني مَكانَهُ إيمانا بِوَعدِكَ، و وَفاءً بِعَهدِكَ، و رِضا بِقَضائِكَ، و زُهدا فِي الدُّنيا، و رَغبَةً فيما عِندَكَ، و اثرَةً و طُمَأنينَةً و تَوبَةً نَصوحا، أسأَلُكَ ذلِكَ يا رَبَّ العالَمينَ.
إلهي أنتَ مِن حِلمِكَ تُعصى، و مِن كَرَمِكَ وَ جودِكَ تُطاعُ؛ فَكَأَنَّكَ لَم تُعصَ، و أنَا و مَن لَم يَعصِكَ سُكّانُ أرضِكَ، فَكُن عَلَينا بِالفَضلِ جَوادا، و بِالخَيرِ عَوّادا، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.
و صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ صَلاةً دائِمَةً لا تُحصى و لا تُعَدُّ، و لا يَقدِرُ قَدرَها غَيرُكَ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.
______________________________
(1) مصباح المتهجّد: ص 850 ح 911.
ص: 123

فصل چهارم: دعاهاى آمادگى براى ميهمانى خدا

4/ 1 دعاى شب آخر شعبان‌
99. امام صادق عليه السلام از جمله دعاهايى كه در آخرين شب شعبان و اوّلين شب ماه رمضان مى‌خوانْد:
خداوندا! اين ماه مبارك، كه قرآن را در آن فرو فرستاده‌اى و آن را مايه هدايت مردم و نشانه‌هايى روشن از هدايت و فرقان قرار داده‌اى، فرا رسيد. پس، ما را در اين ماه، سالم بدار و نيز آن را براى ما سالم بدار و آن را با آسانى و تن‌درستى از سوى خودت، از ما دريافت كن. اى كه اندك را مى‌گيرى و پاداش بسيار مى‌دهى! اندك را از من بپذير!
خداوندا! از تو مى‌خواهم كه به سوى هر نيكى، راهى و در برابر هر آنچه دوست ندارى، باز دارنده‌اى برايم قرار دهى! اى مهربان‌ترينِ مهربانان؛ اى كه از من و از گناهانى كه در نهان انجام داده‌ام، چشم پوشيدى؛ اى آن كه مرا به خاطر نافرمانى‌ها مؤاخذه ننمودى! ببخشاى، ببخشاى، ببخشاى، اى بزرگوار!
خدايا! پندم دادى، پند نگرفتم! از گناهانت بازم داشتى، دست برنداشتم! چه عذرى دارم؟! پس بر من ببخشاى، اى بزرگوار! ببخشاى، ببخشاى!
خداوندا! از تو آسودگى را به هنگام مرگ و بخشايش را به هنگام حساب، مى‌خواهم. بنده‌ات گناه بزرگ آورْد. اينك، گذشت از سوى تو، نيكوست، اى شايسته تقوا و اى شايسته آمرزش! ببخشاى، ببخشاى!
خداوندا! من بنده تو و فرزند بنده و كنيز تو ام، ناتوانى كه نيازمند رحمت توست؛ و تويى كه بر بندگانت، توانگرى و بركت را فرو مى‌فرستى و چيره بااقتدارى و كارهاى بندگان را شمرده و روزى‌هايشان را تقسيم كرده‌اى و آنان را با زبان‌ها و رنگ‌هاى گوناگون، قرار داده‌اى، آفرينشى پس از آفرينشى.
بندگان، نه دانش تو را دارند و نه قدرت تو را. همه ما نيازمند رحمت توييم. پس، روى رحمت را از من برنگردان و مرا در كار و اميد و تقدير خويش، از بندگان شايسته‌ات قرار بده!
خداوندا! مرا به نيكوترين ماندن، باقى بدار و به بهترين فنا، فانى ساز: بر دوستى با دوستانت و دشمنى با دشمنانت و شوق به درگاهت و هراس از عظمتت و خشوع و وفا و تسليم نسبت به خودت و باور به كتابت و پيروى از سنّت فرستاده‌ات.
خداوندا! آنچه در دلم هست، از: شك و ترديد، يا انكار و يأس، يا شادى بى‌جا و غرور، يا سرمستى و غرور، يا ريا و آوازه‌خواهى، يا دشمنى و نفاق، يا كفر و تبهكارى و نافرمانى، يا خودبزرگ‌بينى و يا هر چه كه دوست نمى‌دارى پروردگارا از تو مى‌خواهم كه آنها را به ايمان به وعده‌ات، وفا به پيمانت، رضا به تقديرت، پارسايى در دنيا، شوق به آنچه پيش توست، بزرگوارى، آرامش و توبه راستين، تبديل كنى! اى پروردگار جهانيان! اينها را از تو مى‌طلبم.
خدايا! چون بردبارى، نافرمانى‌ات مى‌كنند و چون بزرگوار و بخشنده‌اى، فرمانت مى‌برند، آن چنان كه گويا نافرمانى‌ات نكرده‌اند. من و آن كه نافرمانى تو نكرده است، ساكنان زمين توييم. پس با عطاى خويش بر ما، بخشنده و خيررسان باش، اى مهربان‌ترينِ مهربانان!
درود خدا بر محمّد و خاندان او، درودى پيوسته و بى‌شمار، درودى كه ارزش آن را كسى جز تو نداند، اى مهربان‌ترينِ مهربانان!
ص: 126
4/ 2 أدعِيَةُ رُؤيَةِ هِلالِ شَهرِ رَمَضانَ‌
100. الإمام الباقر عليه السلام: كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا اهِلَّ هِلالُ شَهرِ رَمَضانَ استَقبَلَ القِبلَةَ و رَفَعَ يَدَيهِ فَقالَ:
اللّهُمَّ أهِلَّهُ عَلَينا بِالأَمنِ وَ الإِيمانِ، وَ السَّلامَةِ وَ الإِسلامِ، وَ العافِيَةِ المُجَلِّلَةِ، وَ الرِّزقِ الواسِعِ، و دَفعِ الأَسقامِ. اللّهُمَّ ارزُقنا صِيامَهُ و قِيامَهُ و تِلاوَةَ القُرآنِ فيهِ. اللّهُمَّ سَلِّمهُ لَنا و تَسَلَّمهُ مِنّا و سَلِّمنا فيهِ.
101. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام‌: كانَ عَلِيٌّ عليه السلام إذا كانَ بِالكوفَةِ يَخرُجُ وَ النّاسُ مَعَهُ يَتَراءى هِلالَ شَهرِ رَمَضانَ، فَإِذا رَآهُ قالَ:
اللّهُمَّ أهِلَّهُ عَلَينا بِالأَمنِ وَ الإِيمانِ، وَ السَّلامَةِ وَ الإِسلامِ، و صِحَّةٍ مِنَ السُّقمِ، و فَراغٍ لِطاعَتِكَ مِنَ الشُّغلِ، وَ اكفِنا بِالقَليلِ مِنَ النَّومِ.
102. الإمام الصادق عليه السلام كانَ إذا اهِلَّ هِلالُ شَهرِ رَمَضانَ قالَ:
اللّهُمَّ أدخِلهُ عَلَينا بِالسَّلامَةِ وَ الإِسلامِ، وَ اليَقينِ وَ الإِيمانِ، وَ البِرِّ وَ التَّوفيقِ لِما تُحِبُّ و تَرضى.
4/ 3 أدعِيَةُ دُخولِ شَهرِ رَمَضانَ‌
أ دُعاءُ النَّبِيِ‌
103. الإمام الصادق عليه السلام: كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ شَهرُ رَمَضانَ يَقولُ:
اللّهُمَّ إنَّهُ قَد دَخَلَ شَهرُ رَمَضانَ، اللّهُمَّ رَبَّ شَهرِ رَمَضانَ الَّذي أنزَلتَ فيهِ‌
القُرآنَ و جَعَلتَهُ بَيِّناتٍ مِنَ الهُدى وَ الفُرقانِ. اللّهُمَّ فَبارِك لَنا في شَهرِ رَمَضانَ، و أعِنّا عَلى صِيامِهِ و صَلاتِهِ، و تَقَبَّلهُ مِنّا.
______________________________
(1) الكافي: ج 4 ص 70 ح 1. 2. الإقبال: ج 1 ص 65. 3. الكافي: ج 4 ص 74 ح 4.
(2)
(3)
(4) الإقبال: ج 1 ص 137، بحار الأنوار: ج 97 ص 340 ح 1.
ص: 127
4/ 2 دعاهاى ديدن هِلال ماه رمضان‌
100. امام باقر عليه السلام: هرگاه هِلال ماه رمضان ديده مى‌شد، پيامبر خدا دستانش را رو به قبله بلند مى‌كرد و مى‌گفت:
«خداوندا! آن را با ايمنى و ايمان، با سلامت و اسلام، با عافيت فراگير، با روزىِ گسترده و با دفع بيمارى‌ها، بر ما بتابان!
خداوندا! توفيق روزه‌دارى و عبادت و تلاوت قرآن را در آن به ما روزى كن!
خداوندا! آن را براى ما سالم بدار و آن را از ما سالم دريافت كن و ما را در آن، سلامت بدار!».
101. امام صادق عليه السلام به نقل از پدران خويش عليهم السلام: على عليه السلام، آنگاه كه در كوفه بود، همراه مردم براى ديدن هلال ماه رمضان بيرون مى‌شد و چون آن را مى‌ديد، مى‌فرمود:
«خداوندا! آن را با ايمنى، ايمان، سلامت، اسلام، درستى از بيمارى و آسودگى براى طاعت خويش، به ما بنمايان و ما را به اندكى خواب، كفايت كن!».
102. امام صادق عليه السلام وقتى هِلال ماه رمضان ديده مى‌شد: خدايا! اين ماه را با سلامت و اسلام، يقين و ايمان، نيكى و توفيق بر آنچه دوست دارى و مى‌پسندى، بر ما وارد كن.
4/ 3 دعاهاى ورود ماه رمضان‌
الف دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله‌
103. امام صادق عليه السلام: چون ماه رمضان وارد مى‌شد، پيامبر خدا مى‌فرمود:
«خداوندا! ماه رمضان وارد شد. خداوندا! اى پروردگار ماه رمضان؛ ماهى كه‌
در آن قرآن را فرو فرستادى و آن را نشانه‌هايى روشن از هدايت و فرقان قرار دادى! خداوندا! در ماه رمضان براى ما بركت قرار بده و ما را بر روزه‌دارى و نمازِ آن يارى كن و آن را از ما بپذير!».
ص: 128
ب دُعاءُ الإِمامِ زَينِ العابِدينَ‌
104. الإمام زين العابدين عليه السلام في دُعائِهِ إذا دَخَلَ شَهرُ رَمَضانَ:
الحَمدُ للّهِ الَّذي هَدانا لِحَمدِهِ، و جَعَلَنا مِن أهلِهِ؛ لِنَكونَ لإحسانِهِ مِنَ الشّاكِرينَ، و لِيَجزِيَنا عَلى ذلِكَ جَزاءَ المُحسِنينَ.
وَ الحَمدُ للّهِ الَّذي حَبانا بِدينِهِ، وَ اختَصَّنا بِمِلَّتِهِ، و سَبَّلَنا في سُبُلِ إحسانِهِ، لِنَسلُكَها بِمَنِّهِ إلى رِضوانِهِ؛ حَمدا يَتَقَبَّلُهُ مِنّا، و يَرضى بِهِ عَنّا.
وَ الحَمدُ للّهِ الَّذي جَعَلَ مِن تِلكَ السُّبُلِ شَهرَهُ رَمَضانَ؛ شَهرَ الصِّيامِ، و شَهرَ الإِسلامِ، و شَهرَ الطَّهورِ، و شَهرَ التَّمحيصِ، و شَهرَ القِيامِ‌ «الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‌ وَ الْفُرْقانِ».
فَأَبانَ فَضيلَتَهُ عَلى سائِرِ الشُّهورِ بِما جَعَلَ لَهُ مِنَ الحُرُماتِ المَوفورَةِ وَ الفَضائِلِ المَشهُورَةِ، فَحَرَّمَ فيهِ ما أحَلَّ في غَيرِهِ إعظاما، و حَجَرَ فيهِ المَطاعِمَ وَ المَشارِبَ إكراما، و جَعَلَ لَهُ وَقتا بَيِّنا؛ لا يُجيزُ جَلَّ و عَزَّ أن يُقَدَّمَ قَبلَهُ، و لا يَقبَلُ أن يُؤَخَّرَ عَنهُ.
ثُمَّ فَضَّلَ لَيلَةً واحِدَةً مِن لَياليهِ عَلى لَيالي ألفِ شَهرٍ، و سَمّاها لَيلَةَ القَدرِ «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»
، سَلامٌ دائِمُ البَرَكَةِ إلى طُلوعِ الفَجرِ عَلى مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ بِما أحكَمَ مِن قَضائِهِ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و ألهِمنا مَعرِفَةَ فَضلِهِ، و إجلالَ حُرمَتِهِ، وَ التَّحَفُّظَ مِمّا حَظَرتَ فيهِ، و أعِنّا عَلى صِيامِهِ بِكَفِّ الجَوارِحِ عَن مَعاصيكَ، وَ استِعمالِها فيهِ بِما يُرضيكَ؛ حَتّى لا نُصغِيَ بِأَسماعِنا إلى لَغوٍ، و لا نُسرِعَ بِأَبصارِنا إلى لَهوٍ، و حَتّى لا نَبسُطَ أيدِيَنا إلى مَحظورٍ، و لا نَخطُوَ بِأَقدامِنا إلى مَحجورٍ، و حَتّى لا تَعِيَ بُطونُنا إلّا ما أحلَلتَ، و لا تَنطِقَ ألسِنَتُنا إلّا بِما مَثَّلتَ، و لا نَتَكَلَّفَ إلّا ما يُدني مِن ثَوابِكَ، و لا نَتَعاطى إلَّا الَّذي يَقي مِن عِقابِكَ، ثُمَّ خَلِّص ذلِكَ كُلَّهُ مِن رِياءِ المُرائينَ، و سُمعَةِ المُسمِعينَ، لا نُشرِكُ فيهِ أحَدا دونَكَ، و لا نَبتَغي فيهِ مُرادا سِواكَ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و قِفنا فيهِ عَلى مَواقيتِ الصَّلَواتِ الخَمسِ بِحُدودِهَا الَّتي حَدَّدتَ، و فُروضِهَا الَّتي فَرَضتَ، و وَظائِفِهَا الَّتي وَظَّفتَ، و أوقاتِهَا الَّتي وَقَّتَّ، و أنزِلنا فيها مَنزِلَةَ المُصيبينَ لِمَنازِلِها؛ الحافِظينَ لِأَركانِها؛ المُؤَدّينَ لَها في أوقاتِها، عَلى ما سَنَّهُ عَبدُكَ و رَسولُكَ صَلَواتُكَ عَلَيهِ و آلِهِ في رُكوعِها و سُجودِها و جَميعِ فَواضِلِها، عَلى أتَمِّ الطَّهورِ و أسبَغِهِ، و أبيَنِ الخُشوعِ و أبلَغِهِ.
و وَفِّقنا فيهِ لِأَن نَصِلَ أرحامَنا بِالبِرِّ وَ الصِّلَةِ، و أن نَتَعاهَدَ جيرانَنا بِالْاءِفضالِ وَ العَطِيَّةِ، و أن نُخَلِّصَ أموالَنا مِنَ التَّبِعاتِ، و أن نُطَهِّرَها بِإِخراجِ الزَّكَواتِ.
و أن نُراجِعَ مَن هاجَرَنا، و أن نُنصِفَ مَن ظَلَمَنا، و أن نُسالِمَ مَن عادانا، حاشا مَن عودِيَ فيكَ و لَكَ؛ فَإِنَّهُ العَدُوُّ الَّذي لا نُواليهِ، وَ الحِزبُ الَّذي لا نُصافيهِ.
و أن نَتَقَرَّبَ إلَيكَ فيهِ مِنَ الأَعمالِ الزّاكِيَةِ بِما تُطَهِّرُنا بِهِ مِنَ الذُّنوبِ، و تَعصِمُنا فيهِ مِمّا نَستَأنِفُ مِنَ العُيوبِ؛ حَتّى لا يورِدَ عَلَيكَ أحَدٌ مِن مَلائِكَتِكَ إلّا دونَ ما نورِدُ مِن أبوابِ الطّاعَةِ لَكَ، و أنواعِ القُربَةِ إلَيكَ.
اللّهُمَّ إنّي أسأَلُكَ بِحَقِّ هذَا الشَّهرِ، و بِحَقِّ مَن تَعَبَّدَ لَكَ فيهِ مِن ابتِدائِهِ إلى وَقتِ‌
فَنائِهِ مِن مَلَكٍ قَرَّبتَهُ، أو نَبِيٍ أرسَلتَهُ، أو عَبدٍ صالِحٍ اختَصَصتَهُ أن تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و أهِّلنا فيهِ لِما وَعَدتَ أولِياءَكَ مِن كَرامَتِكَ، و أوجِب لَنا فيهِ ما أوجَبتَ لِأَهلِ المُبالَغَةِ في طاعَتِكَ، وَ اجعَلنا في نَظمِ مَنِ استَحَقَّ الرَّفيعَ الأَعلى بِرَحمَتِكَ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و جَنِّبنَا الإِلحادَ في تَوحيدِكَ، وَ التَّقصيرَ في تَمجيدِكَ، وَ الشَّكَّ في دينِكَ، وَ العَمى عَن سَبيلِكَ، وَ الإِغفالَ لِحُرمَتِكَ، وَ الانخِداعَ لِعَدُوِّكَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و إذا كانَ لَكَ في كُلِّ لَيلَةٍ مِن لَيالي شَهرِنا هذا رِقابٌ يُعتِقُها عَفوُكَ أو يَهَبُها صَفحُكَ، فَاجعَل رِقابَنا مِن تِلكَ الرِّقابِ، وَ اجعَلنا لِشَهرِنا مِن خَيرِ أهلٍ و أصحابٍ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، وَ امحَق ذُنوبَنا مَعَ امِّحاقِ هِلالِهِ، وَ اسلَخ عَنّا تَبِعاتِنا مَعَ انسِلاخِ أيّامِهِ؛ حَتّى يَنقَضِيَ عَنّا و قَد صَفَّيتَنا فيهِ مِنَ الخَطيئاتِ و أخلَصتَنا فيهِ مِنَ السَّيِّئاتِ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و إن مِلنا فيهِ فَعَدِّلنا، و إن زِغنا فيهِ فَقَوِّمنا، و إنِ اشتَمَلَ عَلَينا عَدُوُّكَ الشَّيطانُ فَاستَنقِذنا مِنهُ.
اللّهُمَّ اشحَنهُ بِعِبادَتِنا إيّاكَ، و زَيِّن أوقاتَهُ بِطاعَتِنا لَكَ، و أعِنّا في نَهارِهِ عَلى صِيامِهِ، و في لَيلِهِ عَلَى الصَّلاةِ وَ التَّضَرُّعِ إلَيكَ، وَ الخُشوعِ لَكَ وَ الذِّلَّةِ بَينَ يَدَيكَ؛ حَتّى لا يَشهَدَ نَهارُهُ عَلَينا بِغَفلَةٍ، و لا لَيلُهُ بِتَفريطٍ.
اللّهُمَّ وَ اجعَلنا في سائِرِ الشُّهورِ وَ الْأَيّامِ كَذلِكَ ما عَمَّرْتَنا، وَ اجعَلنا مِن عِبادِكَ الصّالِحينَ‌ «الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
، «وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى‌ رَبِّهِمْ راجِعُونَ» ، و مِنَ الَّذينَ‌ «يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ».
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ في كُلِّ وَقتٍ و كُلِّ أوانٍ و عَلى كُلِّ حالٍ، عَدَدَ ما صَلَّيتَ عَلى مَن صَلَّيتَ عَلَيهِ، و أضعافَ ذلِكَ كُلِّهِ بِالأَضعافِ الَّتي لا يُحصيها غَيرُكَ، إنَّكَ فَعّالٌ لِما تُريدُ.
______________________________
(1) البقرة: 185.
(2) القدر: 4.
(3) المؤمنون: 11.
(4) المؤمنون: 60.
(5) المؤمنون: 61.
(6) الصحيفة السجّاديّة: ص 165 الدعاء 44، مصباح المتهجّد: ص 607 ح 695 نحوه.
ص: 129
ب دعاى امام سجّاد عليه السلام‌
104. امام سجّاد عليه السلام در دعاى خويش، آنگاه كه ماه رمضان وارد مى‌شد: سپاس، خدايى را كه ما را به حمد خويش راه نمود و ما را از ستايشگران خود قرار داد تا از سپاس‌گزاران نعمتش باشيم و براى آن، به ما پاداش نيكوكاران را بدهد.
ستايش، خدايى را كه دينش را به ما ارزانى داشت و ما را ويژه آيين خود ساخت و ما را در راه‌هاى احسان خويش راهى ساخت تا با منّت او آن را به سوى رضايتش بپوييم؛ ستايشى كه از ما بپذيرد و آن را از ما بپسندد. و ستايش، براى خدايى است كه يكى از آن راه‌ها را، ماه خودش رمضان قرار داد، ماه روزه‌دارى، ماه اسلام، ماه پاك‌كننده، ماه آزمون و پاكى، و ماه عبادت «كه در آن قرآن نازل شده است، براى هدايت مردم و نشانه‌هايى روشن از هدايت و فرقان».
پس، برترى آن را بر ماه‌هاى ديگر، با احترام‌هاى فراوان و برترى‌هاى مشهور، روشن ساخت. پس، از روى بزرگداشت، آنچه را در غير اين ماه، حلال ساخته بود، در اين ماه، حرام كرد، و از روى گراميداشت، در آن از خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها بر حذر داشت و براى آن، وقتى روشن قرار داد، بى آن كه اجازه دهد كه از آن پيش افتند و نه مى‌پذيرد كه از آن، تأخير اندازند.
سپس يكى از شب‌هاى آن را بر شب‌هاى هزار ماه، برترى بخشيد و آن را «شب قدر» ناميد كه «فرشتگان و «روح» در آن شب، با اذن پروردگارشان براى هر كارى فرود مى‌آيند»؛ شبى سلامت با بركت پيوسته تا صبحدم، براى هر كس از بندگانش كه بخواهد، با هر حكم مسلّمى كه تقدير كرده باشد.
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و شناخت فضيلتش، بزرگداشت احترامش و پرهيز (از آنچه بر حذرمان داشته‌اى) را به ما الهام كن و ما را با نگه داشتن اعضا از نافرمانى تو و به كارگيرى آنها در اين ماه بر آنچه خشنودت مى‌سازد، بر روزه‌دارىِ آن يارى كن تا با گوش‌هايمان به آنچه بيهوده است، گوش نسپاريم و با چشم‌هايمان شتابان به بازيچه ننگريم و دستانمان را به آنچه ممنوع است، نگشاييم و با گام‌هايمانْ به سوى حرام، راه نپوييم و شكم‌هايمان جز آنچه را حلال كرده‌اى، در بر نگيرد و زبان‌هايمان، جز آنچه را تو فرموده‌اى، نگويد و جز در آنچه به ثوابت نزديكمان مى‌سازد، نكوشيم و جز به آنچه از كيفرت نگهمان مى‌دارد، نپردازيم! آنگاه همه اينها را پيراسته از رياى رياكاران و آوازه‌جويىِ آوازه‌جويان قرار بده تا كسى را شريك تو نگيريم و خواسته‌اى جز تو در اين ماه نجوييم!
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و در اين ماه، ما را بر اوقات نمازهاى پنجگانه آگاهى ده، با آن حدودى كه خود مشخّص كرده‌اى و واجباتى كه لازم نموده‌اى و تكاليفى كه به آنها موظّف ساخته‌اى و اوقاتى كه تعيين كرده‌اى! ما را در اين ماه در مرتبه كسانى فرود آر كه به مراتب آن رسيده و اركان آن را نگهبان‌اند و آنها را در اوقاتش انجام مى‌دهند، آن گونه كه بنده‌ات و فرستاده‌ات كه درود تو بر او و خاندانش باد در ركوع و سجود و همه آدابش، سنّت نهاده است، با كامل‌ترين‌وضو و روشن‌ترين و رساترين خشوع!
ما را در اين ماه، توفيق ده كه به خويشانمان نيكى و احسان كنيم و با بخشش و عطا، به همسايگانمان رسيدگى كنيم و اموال خويش را از حقوق ديگران جدا سازيم و با پرداخت زكات، آنها را پاك كنيم و با كسى كه از ما بريده، بپيونديم و با هر كه بر ما ستم كرده، انصاف داشته باشيم و با هر كه با ما دشمنى كرده، آشتى كنيم، جز با آن كه در راه تو و براى تو با او دشمنى مى‌شود؛ چرا كه او دشمنى است كه هرگز با او دوستى نمى‌كنيم و از حزبى است كه هرگز با آن، دلْ صاف نمى‌كنيم.
و [توفيق ده كه‌] در اين ماه با كارهاى پاكى كه ما را به سبب آنها از گناهان، پاك مى‌كنى، به تو نزديك شويم و ما را در آن، از اين كه عيب‌ها را از سر بگيريم، نگاه دارى، تا اين كه هيچ يك از فرشتگانت جز كمتر از آنچه از ابواب طاعتت انجام مى‌دهيم و انواع تقرّب‌ها كه به درگاهت مى‌جوييم، به درگاهت نياورد.
خداوندا! از تو مى‌خواهم، به حقّ اين ماه و به حقّ هر كس كه تو را در آن،
از آغاز تا انجامش، عبادت كرده، از فرشته‌اى كه مقرّب داشته‌اى يا پيامبرى كه فرستاده‌اى و يا بنده شايسته‌اى كه او را برگزيده‌اى، كه بر محمّد و خاندانش درود فرستى و ما را در آن، شايسته كرامتى سازى كه به دوستان خود وعده داده‌اى و آنچه را براى كوشايان در طاعتت مقرّر ساخته‌اى، براى ما هم قرار دهى و ما را در زمره آنانى قرار دهى كه با رحمتت، والاترين مرتبه بهشت را لايق گشته‌اند.
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را از انحراف در يكتايى‌ات، كوتاهى در بزرگداشتت، شك در دينت، كورى به راهت، غفلت از احترامت و فريب خوردن از دشمنت، شيطان رانده‌شده، دور بدار!
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و اگر در هر شبى از شب‌هاى اين ماهِ ما، عفو تو كسانى را آزاد مى‌كند يا گذشت تو آنان را مى‌بخشايد، ما را هم از آن آزادشدگان قرار بده و ما را از بهترين ياران و اهل اين ماه قرار بده!
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و با ناپديد شدن هلال اين ماه، گناهان ما را محو كن و با پايان يافتن روزهاى آن، پيامدهاى گناهان ما را به پايان بر، تا در حالى اين ماه از ما بگذرد كه از گناهان، پاكمان ساخته و از بدى‌ها جدايمان كرده‌اى!
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و اگر در آن به انحراف رفتيم، راستمان كن و اگر كج رفتيم، برپايمان دار و اگر دشمنت (شيطان)، ما را احاطه كرد، از چنگ او رهايمان ساز!
خداوندا! اين ماه را آكنده از پرستش خودت گردان و اوقاتش را با فرمان‌بُردارى ما از تو بياراى و ما را در روزش بر روزه‌دارى، و در شبش بر نماز و ناليدن به درگاهت و خشوع برايت و خاكسارى در پيشگاهت يارى كن تا روز آن، بر غفلت ما، و شبش به كوتاهى ما گواهى ندهد!
خداوندا! در ماه‌ها و روزهاى ديگر نيز تا زنده‌ايم، ما را چنين قرار بده و ما را از بندگان شايسته خود قرار بده؛ «آنان كه بهشت را به ميراث مى‌برند و در آن جاويدان‌اند» «و آنان كه هر چه انجام مى‌دهند، در حالى است كه دل‌هايشان‌
هراسان است كه به سوى پروردگارشان باز مى‌گردند» و آنان كه «در انجام دادن نيكى‌ها مى‌شتابند و پيشتاز در خيرات‌اند».
خداوندا! بر محمّد و خاندانش، هر لحظه و هر زمان و هر حال درود فرست، به شمار همه آنان كه برايشان درود فرستاده‌اى و چندين برابر همه آنها، كه شمارَش را جز تو نمى‌داند! همانا تو هر چه خواهى، مى‌كنى.
ص: 134
ج أدعِيَةُ الإِمامِ الصّادِقِ‌
105. الإمام الصادق عليه السلام: إذا حَضَرَ شَهرُ رَمَضانَ فَقُل:
اللّهُمَّ قَد حَضَرَ شَهرُ رَمَضانَ و قَدِ افتَرَضتَ عَلَينا صِيامَهُ، و أنزَلتَ فيهِ القُرآنَ هُدىً لِلنّاسِ و بَيِّناتٍ مِنَ الهُدى وَ الفُرقانِ. اللّهُمَّ أعِنّا عَلى صِيامِهِ، اللّهُمَّ تَقَبَّلهُ مِنّا، و سَلِّمنا فيهِ و تَسَلَّمهُ مِنّا في يُسرٍ مِنكَ و عافِيَةٍ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَي‌ءٍ قَديرٌ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.
106. الإقبال: دُعاءٌ آخَرُ إن دَعَوتَ بِهِ أوَّلَ لَيلَةٍ في شَهرِ الصِّيامِ فَقَدِّم لَفظَ: «لَيلَتي هذِهِ» عَلى «يَومي هذا»، و إن دَعَوتَ بِهِ أوَّلَ يَومٍ مِنَ الشَّهرِ فَادعُ بِاللَّفظَةِ الَّتي يَأتي فيهِ، وَ الَّذي رَجَحَ في خاطِري أنَّ الدُّعاءَ بِهِ في أوَّلِ يَومٍ مِنهُ. رَوَيناهُ بِإِسنادِنا إلى أبي مُحَمَّدٍ هارونَ بنِ موسَى التَّلَّعُكبَرِيِّ، بِإِسنادِهِ إلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام قالَ: يَقولُ عِندَ حُضورِ شَهرِ رَمَضانَ:
اللّهُمَّ هذا شَهرُ رَمَضانَ المُبارَكُ الَّذي أنزَلتَ فيهِ القُرآنَ و جَعَلتَهُ هُدىً لِلنّاسِ و بَيِّناتٍ مِنَ الهُدى وَ الفُرقانِ قَد حَضَرَ، فَسَلِّمنا فيهِ و سَلِّمهُ لَنا و تَسَلَّمهُ مِنّا في‌
يُسرٍ مِنكَ و عافِيَةٍ.
و أسأَلُكَ اللّهُمَّ أن تَغفِرَ لي في شَهري هذا، و تَرحَمَني فيهِ، و تُعتِقَ رَقَبَتي مِنَ النّارِ، و تُعطِيَني فيهِ خَيرَ ما أعطَيتَ أحَدا مِن خَلقِكَ، و خَيرَ ما أنتَ مُعطيهِ، و لا تَجعَلهُ آخِرَ شَهرِ رَمَضانَ صُمتُهُ لَكَ مُنذُ أسكَنتَني أرضَكَ إلى يَومي هذا، وَ اجعَلهُ عَلَيَ أتَمَّهُ نِعمَةً، و أعَمَّهُ عافِيَةً، و أوسَعَهُ رِزقا، و أجزَلَهُ و أهنَأَهُ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ و بِوَجهِكَ الكَريمِ و مُلكِكَ العَظيمِ، أن تَغرُبَ الشَّمسُ مِن يَومي هذا، أو يَنقَضِيَ بَقِيَّةُ هذَا اليَومِ، أو يَطلُعَ الفَجرُ مِن لَيلَتي هذِهِ، أو يَخرُجَ هذَا الشَّهرُ؛ و لَكَ قِبَلي مَعَهُ تَبِعَةٌ أو ذَنبٌ أو خَطيئَةٌ تُريدُ أن تُقايِسَني بِذلِكَ، أو تُؤاخِذَني بِهِ، أو تَقِفَني بِهِ مَوقِفَ خِزيٍ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، أو تُعَذِّبَني بِهِ يَومَ ألقاكَ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.
اللّهُمَّ إنّي أدعوكَ لِهَمٍّ لا يُفَرِّجُهُ غَيرُكَ، و لِرَحمَةٍ لا تُنالُ إلّا بِكَ، و لِكَربٍ لا يَكشِفُهُ إلّا أنتَ، و لِرَغبَةٍ لا تُبلَغُ إلّا بِكَ، و لِحاجَةٍ لا تُقضى دونَكَ.
اللّهُمَّ فَكَما كانَ مِن شَأنِكَ ما أرَدتَني بِهِ مِن مَسأَلَتِكَ، و رَحِمتَني بِهِ مِن ذِكرِكَ، فَليَكُن مِن شَأنِكَ سَيِّدِي الإِجابَةُ لي فيما دَعَوْتُكَ، وَ النَّجاةُ لي فيما قَد فَزِعتُ إلَيكَ مِنهُ.
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، وَ افتَح لي مِن خَزائِنِ رَحمَتِكَ رَحمَةً لا تُعَذِّبُني بَعدَها أبَدا فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، وَ ارزُقني مِن فَضلِكَ الواسِعِ رِزقا حَلالًا طَيِّبا لا تُفقِرُني بَعدَهُ إلى أحَدٍ سِواكَ أبَدا، تَزيدُني بِذلِكَ لَكَ شُكرا، و إلَيكَ فاقَةً و فَقرا، و بِكَ عَمَّن سِواكَ غِنىً و تَعَفُّفا.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن تَكونَ جَزاءَ إحسانِكَ الإِساءَةُ مِنّي،
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن اصلِحَ عَمَلي فيما بَيني و بَينَ النّاسِ، و افسِدَهُ فيما بَيني و بَينَكَ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن تُحَوِّلَ سَريرَتي بَيني و بَينَكَ، أو تَكونَ مُخالِفَةً لِطاعَتِكَ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن يَكونَ شَي‌ءٌ مِنَ الأَشياءِ آثَرَ عِندي مِن طاعَتِكَ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن أعمَلَ مِن طاعَتِكَ قَليلًا أو كَثيراً اريدُ بِهِ أحَداً غَيرَكَ، أو أعمَلَ عَمَلًا يُخالِطُهُ رِياءٌ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن هَوىً يُردي مَن يَركَبُهُ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن أجعَلَ شَيئا مِن شُكري فيما أنعَمتَ بِهِ عَلَيَّ لِغَيرِكَ؛ أطلُبُ بِهِ رِضا خَلقِكَ.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ أن أتَعَدّى حَدّا مِن حُدودِكَ؛ أتَزَيَّنُ بِذلِكَ لِلنّاسِ، و أركَنُ بِهِ إلَى الدُّنيا.
اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِعَفوِكَ مِن عُقوبَتِكَ، و أعوذُ بِرِضاكَ مِن سَخَطِكَ، و أعوذُ بِطاعَتِكَ مِن مَعصِيَتِكَ، و أعوذُ بِكَ مِنكَ، جَلَّ ثَناءُ وَجهِكَ، لا احصِي الثَّناءَ عَلَيكَ و لَو حَرَصتُ، و أنتَ كَما أثنَيتَ عَلى نَفسِكَ، سُبحانَكَ و بِحَمدِكَ.
اللّهُمَّ إنّي أستَغفِرُكَ و أتوبُ إلَيكَ مِن مَظالِمَ كَثيرَةٍ لِعِبادِكَ عِندي، فَأَيُّما عَبدٍ مِن عِبادِكَ أو أمَةٍ مِن إمائِكَ كانَت لَهُ قِبَلي مَظلِمَةٌ ظَلَمتُهُ إيّاها في مالِهِ أو بَدَنِهِ أو عِرضِهِ لا أستَطيعُ أداءَ ذلِكَ إلَيهِ و لا أتَحَلَّلُها مِنهُ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، و أرضِهِ أنتَ عَنّي بِما شِئتَ و كَيفَ شِئتَ، وهَبها لي.
و ما تَصنَعُ يا سَيِّدي بِعَذابي و قَد وَسِعَت رَحمَتُكَ كُلَّ شَي‌ءٍ!؟ و ما عَلَيكَ يا رَبِّ أن تُكرِمَني بِرَحمَتِكَ و لا تُهينَني بِعَذابِكَ!؟ و لا يَنقُصُكَ يا رَبِّ أن تَفعَلَ بي ما سَأَلتُكَ و أنتَ واجِدٌ لِكُلِّ شَي‌ءٍ!
اللّهُمَّ إنّي أستَغفِرُكَ و أتوبُ إلَيكَ مِن كُلِّ ذَنبٍ تُبتُ إلَيكَ مِنهُ ثُمَّ عُدتُ فيهِ، و مِمّا ضَيَّعتُ مِن فَرائِضِكَ و أداءِ حَقِّكَ مِنَ الصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ، وَ الصِّيامِ،
وَ الجِهادِ، وَ الحَجِّ، وَ العُمرَةِ، و إسباغِ الوُضوءِ، وَ الغُسلِ مِنَ الجَنابَةِ، و قِيامِ اللَّيلِ، و كَثرَةِ الذِّكرِ، و كَفّارَةِ اليَمينِ، وَ الاستِرجاعِ فِي المَعصِيَةِ، وَ الصُّدودِ مِن كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَصَّرتُ فيهِ؛ مِن فَريضَةٍ أو سُنَّةٍ فَإِنّي أستَغفِرُكَ و أتوبُ إلَيكَ مِنهُ، و مِمّا رَكِبتُ مِنَ الكَبائِرِ، و أتَيتُ مِنَ المَعاصي، و عَمِلتُ مِنَ الذُّنوبِ، وَ اجتَرَحتُ مِنَ السَّيِّئاتِ، و أصَبتُ مِنَ الشَّهَواتِ، و باشَرتُ مِنَ الخَطايا، مِمّا عَمِلتُهُ مِن ذلِكَ عَمدا أو خَطَأً؛ سِرّا أو عَلانِيَةً.
فَإِنّي أتوبُ إلَيكَ مِنهُ و مِن سَفكِ الدَّمِ، و عُقوقِ الوالِدَينِ، و قَطيعَةِ الرَّحِمِ، وَ الفَرارِ مِنَ الزَّحفِ، و قَذفِ المُحصَناتِ، و أكلِ أموالِ اليَتامى ظُلما، و شَهادَةِ الزّورِ، و كِتمانِ الشَّهادَةِ، و أن أشتَرِيَ بِعَهدِكَ في نَفسي ثَمَنا قَليلًا، و أكلِ الرِّبا وَ الغُلولِ، وَ السُّحتِ وَ السِّحرِ، وَ الكِتمانِ وَ الطِّيَرَةِ، وَ الشِّركِ وَ الرِّياءِ، وَ السَّرِقَةِ و شُربِ الخَمرِ، و نَقصِ المِكيالِ و بَخسِ الميزانِ، وَ الشِّقاقِ وَ النِّفاقِ، و نَقضِ العَهدِ وَ الفِريَةِ، وَ الخِيانَةِ وَ الغَدرِ، و إخفارِ الذِّمَّةِ وَ الحَلفِ، وَ الغيبَةِ وَ النَّميمَةِ وَ البُهتانِ، وَ الهَمزِ وَ اللَّمزِ وَ التَّنابُزِ بِالأَلقابِ، و أذَى الجارِ و دُخولِ بَيتٍ بِغَيرِ إذنٍ، وَ الفَخرِ وَ الكِبرِ وَ الإِشراكِ وَ الإِصرارِ وَ الاستِكبارِ، وَ المَشيِ فِي الأَرضِ مَرَحا، وَ الجَورِ فِي الحُكمِ، وَ الاعتِداءِ فِي الغَضَبِ، و رُكوبِ الحَمِيَّةِ، و تَعَضُّدِ الظّالِمِ، و عَونٍ عَلَى الإِثمِ وَ العُدوانِ، و قِلَّةِ العَدَدِ فِي الأَهلِ وَ المالِ وَ الوَلَدِ، و رُكوبِ الظَّنِّ وَ اتِّباعِ الهَوى، وَ العَمَلِ بِالشَّهوَةِ، وَ الأَمرِ بِالمُنكَرِ، وَ النَّهيِ عَنِ المَعروفِ، و فَسادٍ فِي الأَرضِ، و جُحودِ الحَقِّ، وَ الإِدلاءِ إلَى الحُكّامِ بِغَيرِ حَقٍّ، وَ المَكرِ وَ الخَديعَةِ، وَ البُخلِ، و قَولٍ فيما لا أعلَمُ، و أكلِ الميتَةِ وَ الدَّمِ و لَحمِ الخِنزيرِ و ما اهِلَّ لِغَيرِ اللّهِ بِهِ، وَ الحَسَدِ وَ البَغيِ وَ الدُّعاءِ إلَى الفاحِشَةِ.
وَ التَّمَنّي بِما فَضَّلَ اللّهُ، وَ الإِعجابِ بِالنَّفسِ، وَ المَنِّ بِالعَطِيَّةِ، وَ الارتِكابِ إلَى‌
الظُّلمِ، و جُحودِ القُرآنِ، و قَهرِ اليَتيمِ، وَ انتِهارِ السّائِلِ، وَ الحِنثِ فِي الأَيمانِ و كُلِّ يَمينٍ كاذِبَةٍ فاجِرَةٍ، و ظُلمِ أحَدٍ مِن خَلقِكَ في أموالِهِم و أشعارِهِم و أعراضِهِم و أبشارِهِم.
و ما رَآهُ بَصَري، و سَمِعَهُ سَمعي، و نَطَقَ بِهِ لِساني، و بَسَطَت إلَيهِ يَدي، و نَقَلَت إلَيهِ قَدَمي، و باشَرَهُ جِلدي، و حَدَّثَت بِهِ نَفسي مِمّا هُوَ لَكَ مَعصِيَةٌ، و كُلِّ يَمينٍ زورٍ.
و مِن كُلِّ فاحِشَةٍ و ذَنبٍ و خَطيئَةٍ عَمِلتُها في سَوادِ اللَّيلِ و بَياضِ النَّهارِ، فِي مَلاءٍ أو خَلاءٍ، مِمّا عَلِمتُهُ أو لَم أعلَمهُ، ذَكَرتُهُ أو لَم أذكُرهُ، سَمِعتُهُ أو لَم أسمَعهُ، عَصَيتُكَ فيهِ رَبّي طَرفَةَ عَينٍ، و فيما سِواها مِن حِلٍّ أو حَرامٍ تَعَدَّيتُ فيهِ أو قَصَّرتُ عَنهُ، مُنذُ يَومَ خَلَقتَني إلى أن جَلَستُ مَجلِسي هذا، فَإِنّي أتوبُ إلَيكَ مِنهُ، و أنتَ يا كَريمُ تَوّابٌ رَحيمٌ.
اللّهُمَّ يا ذَا المَنِّ وَ الفَضلِ وَ المَحامِدِ الَّتي لا تُحصى، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقبَل تَوبَتي، و لا تَرُدَّها لِكَثرَةِ ذُنوبي و ما أسرَفتُ عَلى نَفسي؛ حَتّى لا أرجِعَ في ذَنبٍ تُبتُ إلَيكَ مِنهُ، فَاجعَلها يا عَزيزُ تَوبَةً نَصوحا صادِقَةً مَبرورَةً لَدَيكَ مَقبولةً مَرفوعَةً عِندَكَ، في خَزائِنِكَ الَّتي ذَخَرتَها لِأَولِيائِكَ حينَ قَبِلتَها مِنهُم و رَضيتَ بِها عَنهُم.
اللّهُمَّ إنَّ هذِهِ النَّفسَ نَفسُ عَبدِكَ، و أسأَلُكَ أن تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، و أن تُحَصِّنَها مِنَ الذُّنوبِ و تَمنَعَها مِنَ الخَطايا و تَحرُزَها مِنَ السَّيِّئاتِ، و تَجعَلَها في حِصنٍ حَصينٍ مَنيعٍ لا يَصِلُ إلَيها ذَنبٌ و لا خَطيئَةٌ، و لا يُفسِدُها عَيبٌ و لا مَعصِيَةٌ؛ حَتّى ألقاكَ يَومَ القِيامَةِ و أنتَ عَنّي راضٍ و أنَا مَسرورٌ، تَغبِطُني مَلائِكَتُكَ و أنبِياؤُكَ و جَميعُ خَلقِكَ، و قَد قَبِلتَني و جَعَلتَني طائِعا طاهِرا زاكِيا عِندَكَ مِنَ الصّادِقينَ.
اللّهُمَّ إنّي أعتَرِفُ لَكَ بِذُنوبي، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اجعَلها ذُنوبا لا تُظهِرُها لِأَحَدٍ مِن خَلقِكَ، يا غَفّارَ الذُّنوبِ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ، سُبحانَكَ اللّهُمَّ و بِحَمدِكَ عَمِلتُ سوءاً و ظَلَمتُ نَفسي، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اغفِر لي، إنَّكَ أنتَ الغَفورُ الرَّحيمُ.
اللّهُمَّ إن كانَ مِن عَطائِكَ و مَنِّكَ و فَضلِكَ و في عِلمِكَ و قَضائِكَ أن تَرزُقَنِي التَّوبَةَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، وَ اعصِمني بَقِيَّةَ عُمُري، و أحسِن مَعونَتي فِي الجِدِّ وَ الاجتِهادِ وَ المُسارَعَةِ إلى ما تُحِبُّ و تَرضى وَ النَّشاطِ وَ الفَرَحِ وَ الصِّحَّةِ، حَتّى أبلُغَ في عِبادَتِكَ و طاعَتِكَ الَّتي يَحِقُّ لَكَ عَلَيَ رِضاكَ.
و أن تَرزُقَني بِرَحمَتِكَ ما اقيمُ بِهِ حُدودَ دينِكَ، و حَتّى أعمَلَ في ذلِكَ بِسُنَنِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيهِ و آلِهِ، وَ افعَل ذلِكَ بِجَميعِ المُؤمِنينَ وَ المُؤمِناتِ في مَشارِقِ الأَرضِ و مَغارِبِها، اللّهُمَّ إنَّكَ تَشكُرُ اليَسيرَ و تَغفِرُ الكَثيرَ، و أنتَ الغَفورُ الرَّحيمُ تَقولُها ثَلاثا.
______________________________
(1) الكافي: ج 4 ص 74 ح 5، بحار الأنوار: ج 96 ص 383 ح 2.
(2) الإقبال: ج 1 ص 119، بحار الأنوار: ج 97 ص 326 ح 1.
ص: 135
ج دعاهاى امام صادق عليه السلام‌
105. امام صادق عليه السلام: هرگاه ماه رمضان رسيد، بگو:
«خداوندا! ماه رمضان فرا رسيد، كه روزه‌دارى‌اش را بر ما واجب ساخته‌اى و در آن قرآن را فرو فرستاده‌اى، تا هدايتگر مردم باشد و نشانه‌هايى روشن از هدايت و فرقان. خداوندا! بر روزه‌دارىِ آن يارى‌مان كن و آن را از ما بپذير و ما را در آن، سلامت بدار و آن را همراه آسانى و عافيت، از ما دريافت كن! همانا تو بر هر چيزْ توانايى، اى مهربان‌ترينِ مهربانان!».
106. الإقبال [سيّد ابن طاووس گويد]: دعاى ديگرى است كه اگر در شب اوّل ماهِ روزه خواندى، لفظِ «امشبم» را بر «امروزم» مقدّم بدار و اگر در نخستين روز از ماه خواندى، به همان لفظى بخوان كه در دعا آمده است. آنچه در نظر من برتر است، اين است كه اين دعا در اوّلين روز ماه رمضان خوانده شود. اين دعا را با سند خود به ابو محمّد هارون بن موسى تَلَّعُكبرى و با سندش به امام صادق عليه السلام، روايت كرده‌ايم كه فرمود: «چون ماه رمضان فرا رسد، مى‌گويى:
خداوندا! اين ماه مبارك رمضان، كه در آن قرآن را فرو فرستاده‌اى و آن را مايه هدايت مردم و نشانه‌هايى روشن از هدايت و فرقان قرار داده‌اى، فرا رسيده است. پس، ما را در آن و آن را براى ما سلامت بدار و آن را همراه با آسانى و عافيت از سوى خودت، از ما دريافت كن!
خداوندا! از تو مى‌خواهم كه در اين ماه، مرا بيامرزى و بر من رحمت آورى و از آتش برهانى و بهترين چيزى كه به هر يك از آفريدگانت داده‌اى و خواهى داد، به من هم بدهى، و از وقتى كه مرا در زمين خود جاى داده‌اى تا امروز، آن را آخرين ماه رمضانى قرار مدهى كه برايت روزه گرفته‌ام. آن را براى من پر نعمت‌ترين، با عافيت‌ترين، پر روزى‌ترين، سرشارترين و گواراترين ماه، قرار بده!
خداوندا! به تو و وجود بزرگوار و فرمان‌روايى بزرگت پناه مى‌برم. مبادا خورشيد، امروز غروب كند، يا بقيّه اين روز سپرى شود، يا سپيده اين شبْ طلوع نمايد، يا اين ماه پايان پذيرد، در حالى كه هنوز گناه و خطاى نبخشوده‌اى داشته باشم كه مى‌خواهى مرا به سبب آن، مورد سختگيرى و مؤاخذه قرار دهى، يا مرا در دنيا و آخرت در جايگاه خوارى نگه دارى و يا در روزى كه ديدارت مى‌كنم، به سبب آن عذابم كنى، اى مهربان‌ترينِ مهربانان!
خداوندا! تو را مى‌خوانم، براى اندوهى كه جز تو آن را نمى‌زدايد و براى رحمتى كه جز به تو به دست نمى‌آيد و براى غم جانكاهى كه جز تو آن را برطرف نمى‌سازد و براى خواسته‌اى كه جز به تو نمى‌توان به آن رسيد و براى نيازى كه جز با تو بر نمى‌آيد.
خداوندا! همان گونه كه از شأن تو بود كه از من خواستى تا از درگاه تو بخواهم و از رحمت تو بود كه تو را ياد كنم، سرورم! اين نيز از شأن تو باشد كه دعايم را اجابت كنى و از آنچه به درگاه تو ناليدم، نجاتم بخشى.
خداوندا! بر محمّد و دودمان محمّد درود فرست و از گنجينه‌هاى رحمت خويش بر من چنان رحمتى بگشاى كه پس از آن هرگز در دنيا و آخرت عذابم نكنى، و از نعمت گسترده‌ات چنان روزىِ حلال و پاكيزه‌اى روزى‌ام كن كه پس از آن به كسى جز تو نيازمندم نسازى و به سبب آن بر سپاس‌گزارى‌ام برايت بيفزايى و نيازمندى مرا به خودت بيشتر كنى و از غير خودت بى‌نيازتر و عفيف‌ترم گردانى!
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه پاداش نيكى‌ات از سوى من، بدى باشد.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه كارِ ميان خودم و مردم را اصلاح كنم؛ ولى كار ميان خودم و تو را خراب سازم.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه در نظرم چيزى برتر از اطاعت تو باشد.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه طاعتى كم يا زياد را به خاطر كسى جز تو انجام دهم يا كارى آميخته به ريا انجام دهم.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از تسليم نفْس شدن، كه هر كه مرتكبش شود، هلاكش مى‌سازد.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه سپاسم بر نعمتى كه به من دادى، براى جز تو باشد و در پىِ پسند آفريده‌هاى تو باشم.
خدايا! پناه مى‌برم به تو از اين كه از مرزى از مرزهايت فراتر روم، تا بدين سبب، خود را براى مردم بيارايم، يا ميل به دنيا داشته باشم.
خدايا! از كيفرت به بخشايشت پناه مى‌برم و از خشمت به خرسندى‌ات، و از نافرمانى‌ات به طاعتت و از تو به خودت. ثناى ذاتت، بزرگ است. هر چه بخواهم و بكوشم، از عهده ثناى تو بر نمى‌آيم و تو، آن گونه‌اى كه خويش را ستوده‌اى. منزّهى و با حمد تو ستايش و تسبيحت مى‌گويم.
خداوندا! به خاطر حقوق بسيارى كه از بندگانت بر گردن دارم، از تو آمرزش مى‌خواهم و به درگاهت توبه مى‌كنم. پس، هر بنده‌اى از بندگانت و هر كنيزى از كنيزانت كه حقّى بر گردن من دارد و به او در مورد مال و بدن و آبرويش ستم كرده‌ام و ياراى اداى حقّ او و حلاليّت‌خواهى از او را ندارم، پس از آن كه بر محمّد و خاندانش درود مى‌فرستى، وى را خودت، با هر چه و به هر شكلى كه مى‌خواهى، از من راضى ساز و آن حق را بر من ببخش!
سرورم! عذاب مرا مى‌خواهى چه كنى؛ تو كه رحمتت همه چيز را فراگير است؟ خدايا! چه مى‌شود كه مرا با رحمت خويش اكرام كنى و با عذابت خوارم نگردانى؟ پروردگارا! اگر آنچه را از تو خواستم، برآورى، چيزى از تو كم نمى‌شود، كه تو همه چيز دارى.
خداوندا! از تو آمرزش مى‌خواهم؛ و از هر گناهى كه از آن توبه كردم، امّا دوباره مرتكب شدم، به درگاهت توبه مى‌كنم؛ و از هر چه از واجباتت و اداى حقّت تباه كردم، از: نماز و زكات، روزه و جهاد، حج و عمره، وضوى كامل و غسل جنابت، شب‌زنده‌دارى و ياد فراوان، كفّاره دروغ و بازگشت‌خواهى در
گناه و جلوگيرى از هر چه در آن كوتاهى كردم، از: واجب و مستحب، از تو آمرزش مى‌خواهم و از آن به سويت روى مى‌آورم؛ و از هر گناه كبيره و معصيت و بدى‌اى كه مرتكب شدم و در پى شهوات رفتم و يا خطا كردم، به عمد يا خطا، نهان و يا آشكار، توبه مى‌كنم.
من به درگاهت توبه مى‌كنم، از آن [گناه‌] و نيز از: ريختن خون، نافرمانى پدر و مادر، قطع رَحِم، فرار از ميدان جنگ، تهمت زدن به زنان پاك‌دامن، ظالمانه خوردن مال يتيمان، شهادت دروغ دادن، كتمان شهادت، و اين كه عهد تو را درباره خودم به بهايى اندك بفروشم، و از: رباخوارى، خيانت در غنائم، مال حرام، جادوگرى، كتمان، فال بد زدن، شرك، ريا، سرقت، ميخوارى، كاستن از پيمانه، كم‌فروشى، دشمنى، دورويى، پيمان‌شكنى، دروغ بستن، خيانت، نيرنگ زدن، وفا نكردن به پيمان (تعهّد) و سوگند، غيبت، سخن‌چينى كردن، تهمت زدن، مسخره كردن با چشم و اشاره، نام بد نهادن بر ديگران، آزردن همسايه، ورود بى‌اجازه به يك خانه، فخر، تكبّر، شرك ورزيدن، اصرار بر گناه، سركشى كردن، راه رفتن مغرورانه، حكم ظالمانه نمودن، تجاوز از حق به هنگام خشم، تعصّب ورزيدن، يارى‌رسانى به ستمگر، كمك كردن به گناه و دشمنى، كاستى شمار خانواده و ثروت و فرزند، با گمانْ عملى كردن، در پىِ هواى نفْس بودن، عمل به شهوت، فرمان دادن به منكر، نهى از معروف، تباهگرى در زمين، انكار حق، به ناحق به حاكمان رشوه دادن، مكر نمودن و فريب دادن، بخل ورزيدن، سخن گفتنْ آنجا كه نمى‌دانم، خوردن مردار و خون و گوشت خوك و آنچه نام خدا [هنگام ذبحْ‌] بر آن گفته نشده، حسد ورزيدن، ستم كردن، دعوت به فحشا، آرزوى داشتن آنچه خداوند [به ديگرى‌] عطا كرده است، خودپسندى، منّت‌
نهادن به خاطر بخشش، مرتكب ظلم شدن، انكار قرآن، راندن يتيم و نيازمند، شكستن قَسَم، هر سوگند دروغ و ناروا، ستم كردن به هر يك از بندگانت در اموال و موها و آبروها و پوست‌هايشان، و آنچه را چشمم ديده و گوشم شنيده و زبانم گفته و دستم انجام داده و گامم به سوى آن رفته و پوستم به آن رسيده و هر گناهى كه پيش خودم و با خودم گفته‌ام، و از هر سوگند دروغ.
و از: هر زشتى و گناه و خطايى كه كرده‌ام، در تاريكى شب يا روشنايى روز، در جمع يا خلوت، دانسته يا ندانسته، آنچه در ياد دارم يا به يادم نيست، شنيده‌ام يا نشنيده‌ام، در مورد هر آنچه به اندازه چشم بر هم زدنى در آن، پروردگارم را نافرمانى كرده‌ام و در غير اينها، از حلال يا حرامى كه از حق فراتر رفته‌ام يا كوتاه آمده‌ام، از آن روز كه مرا آفريده‌اى، تا اينك كه در جايگاهم نشسته‌ام؛ پس، من از آن به درگاهت توبه مى‌كنم و تو اى بزرگوار! توبه‌پذير و مهربانى.
خداوندا! اى صاحب منّت و احسان و خوبى‌هاى بى‌شمار! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و توبه‌ام را بپذير و به خاطر فزونى گناهانم و اسرافم بر خويش، توبه‌ام را رد مكن، تا آن كه گناهى را كه از آن پيش تو توبه كردم، دوباره انجامش ندهم. توبه‌ام را اى خداى عزيز توبه‌اى خالصانه، راستين، پذيرفته درگاهت و بالا رفته تا آستانت قرار بده، در آن گنجينه‌هاى رحمتى كه براى دوستانت ذخيره ساخته‌اى، آنگاه كه توبه آنان را پذيرفته و از ايشان راضى شده‌اى!
خداوندا! اين جان، جان بنده توست. از تو مى‌خواهم كه بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستى و جانم را از گناهان، نگاه دارى و از خطاها باز دارى و از بدى‌ها محافظت كنى و آن را در دژى استوار و نفوذناپذير قرار دهى تا گناه و خطايى به آن نرسد و عيب و عصيانى تباهش نسازد، تا آن كه در روز قيامت، در حالى ديدارت كنم كه از من خشنودى و من خوش‌حالم و فرشتگان و پيامبرانت و همه آفريدگانت بر من رشك مى‌برند، آنگاه كه مرا پذيرفته‌اى و مرا فرمان‌بردار و پاك، نزد خودت از راستان، قرار داده‌اى!
خداوندا! در پيشگاهت به گناهانم اعتراف مى‌كنم. پس بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و گناهانم را چنان گردان كه بر هيچ يك از آفريدگانت آشكار نسازى، اى آمرزنده گناهان، اى مهربان‌ترينِ مهربانان! تو منزّهى اى خداوند و تو را مى‌ستايم. بد كردم و بر خويشتن ستم نمودم؛ پس بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و مرا بيامرز! همانا تو بخشاينده مهربانى.
خداوندا! اگر از عطا و منّت و احسانت چنين است و در علم و تقديرت، اين است كه توبه را روزى‌ام كنى، پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا در باقى‌مانده عمرم نگه دار و در تلاش و كوشش و شتاب به سوى آنچه دوست دارى و مى‌پسندى و در نشاط و شادمانى و تن‌درستى، نيكو يارى‌ام كن تا در بندگى و طاعت تو، آن گونه كه شايسته توست، به رضاى تو برسم!
مى‌خواهم كه با رحمت خويش، آنچه را با آن احكام دين تو را بر پا دارم، روزى‌ام كنى و در اين راه، به سنّت پيامبرت كه درود تو بر او و خاندانش باد عمل كنم. اين را با همه مردان و زنان مؤمن در شرق و غرب زمين انجام بده!
[پس سه بار مى‌گويى:] خداوندا! تو كار اندك را سپاس گفته و پاداش مى‌دهى و گناهِ بسيار را مى‌آمرزى و تو آمرزنده و مهربانى».

ص: 144
د دُعاءُ الإِمامِ الكاظِمِ‌
107. الكافي عن عليّ بن رئاب عن الإمام الكاظم عليه السلام: ادعُ بِهذَا الدُّعاءِ في شَهرِ رَمَضانَ مُستَقبِلَ دُخولِ السَّنَةِ، و ذَكَرَ أنَّهُ مَن دَعا بِهِ مُحتَسبِا مُخلِصا لَم تُصِبهُ في تِلكَ السَّنَةِ فِتنَةٌ و لا آفَةٌ يُضَرُّ بِها دينُهُ و بَدَنُهُ، و وَقاهُ اللّهُ عَزَّ ذِكرُهُ شَرَّ ما يَأتي بِهِ تِلكَ السَّنَةَ:
اللّهُمَّ إنّي أسأَلُكَ بِاسمِكَ الَّذي دانَ لَهُ كُلُّ شَي‌ءٍ، و بِرَحمَتِكَ الَّتي وَسِعَت كُلَّ شَي‌ءٍ، و بِعِزَّتِكَ الَّتي قَهَرتَ بِها كُلَّ شَي‌ءٍ، و بِعَظَمَتِكَ الَّتي تَواضَعَ لَها كُلُّ شَي‌ءٍ، و بِقُوَّتِكَ الَّتي خَضَعَ لَها كُلُّ شَي‌ءٍ، و بِجَبَروتِكَ الَّتي غَلَبَت كُلَّ شَي‌ءٍ،
و بِعِلمِكَ الَّذي أحاطَ بِكُلِّ شَي‌ءٍ، يا نورُ يا قُدّوسُ، يا أوَّلُ قَبلَ كُلِّ شَي‌ءٍ و يا باقي بَعدَ كُلِّ شَي‌ءٍ، يا أللّهُ يا رَحمانُ يا أللّهُ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تُغَيِّرُ النِّعَمَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تُنزِلُ النِّقَمَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تَقطَعُ الرَّجاءَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تُديلُ الأَعداءَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تَرُدُّ الدُّعاءَ وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي يُستَحَقُّ بِها نُزولُ البَلاءِ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تَحبِسُ غَيثَ السَّماءِ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تَكشِفُ الغِطاءَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تُعَجِّلُ الفَناءَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تورِثُ النَّدَمَ، وَ اغفِر لِيَ الذُّنوبَ الَّتي تَهتِكُ العِصَمَ، و ألبِسني دِرعَكَ الحَصينَةَ الَّتي لا تُرامُ، و عافِني مِن شَرِّ ما احاذِرُ بِاللَّيلِ وَ النَّهارِ في مُستَقبِلِ سَنَتي هذِهِ.
اللّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ وَ الأَرَضينَ السَّبعِ و ما فيهِنَّ و ما بَينَهُنَّ و رَبَّ العَرشِ العَظيمِ، و رَبَّ السَّبعِ المَثاني وَ القُرآنِ العَظيمِ، و رَبَّ إسرافيلَ و ميكائيلَ و جَبرَئيلَ، و رَبَّ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله و أهلِ بَيتِهِ سَيِّدِ المُرسَلينَ و خاتَمِ النَّبِيِّينَ، أسأَلُكَ بِكَ و بِما سَمَّيتَ يا عَظيمُ، أنتَ الَّذي تَمُنُّ بِالعَظيمِ و تَدفَعُ كُلَّ مَحذورٍ، و تُعطي كُلَّ جَزيلٍ و تُضاعِفُ مِنَ الحَسَناتِ بِالقَليلِ وَ الكَثيرِ و تَفعَلُ ما تَشاءُ، يا قَديرُ يا أللّهُ، يا رَحمانُ يا رَحيمُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و أهلِ بَيتِهِ، و ألبِسني في مُستَقبِلِ هذِهِ السَّنَةِ سِترَكَ، و نَضِّر وَجهي بِنورِكَ، و أحِبَّني بِمَحَبَّتِكَ، و بَلِّغني رِضوانَكَ و شريفَ كَرامَتِكَ و جَزيلَ عَطائِكَ مِن خَيرِ ما عِندَكَ و مِن خَيرِ ما أنتَ مُعطٍ أحَدا مِن خَلقِكَ، و ألبِسني مَعَ ذلِكَ عافِيَتَكَ، يا مَوضِعَ كُلِّ شَكوى و يا شاهِدَ كُلِّ نَجوى، و يا عالِمَ كُلِّ خَفِيَّةٍ و يا دافِعَ كُلِّ ما تَشاءُ مِن بَلِيَّةٍ، يا كَريمَ العَفوِ يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، تَوَفَّني عَلى مِلَّةِ إبراهيمَ و فِطرَتِهِ، و عَلى دينِ مُحَمَّدٍ و سُنَّتِهِ، و عَلى خَيرِ وَفَاةٍ فَتَوَفَّني؛ مُوالِيا لِأَولِيائِكَ مُعادِيا لِأَعدائِكَ.
اللّهُمَّ و جَنِّبني في هذِهِ السَّنَةِ كُلَّ عَمَلٍ أو قَولٍ أو فِعلٍ يُباعِدُني مِنكَ، وَ اجلِبني إلى كُلِّ عَمَلٍ أو قَولٍ أو فِعلٍ يُقَرِّبُني مِنكَ في هذِهِ السَّنَةِ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ، وَ امنَعني مِن كُلِّ عَمَلٍ أو فِعلٍ أو قَولٍ يَكونُ مِنّي أخافُ ضَرَرَ عاقِبَتِهِ و أخافُ مَقتَكَ إيّايَ عَلَيهِ، حَذَرا أن تَصرِفَ وَجهَكَ الكَريمَ عَنّي فَأَستَوجِبَ بِهِ نَقصا مِن حَظٍّ لي عِندَكَ، يا رَؤوفُ يا رَحيمُ.
اللّهُمَّ اجعَلني في مُستَقبِلِ هذِهِ السَّنَةِ في حِفظِكَ و جِوارِكَ و كَنَفِكَ، و جَلِّلني سِترَ عافِيَتِكَ، وهَب لي كَرامَتَكَ، عَزَّ جارُكَ و جَلَّ ثَناءُ وَجهِكَ و لا إلهَ غَيرُكَ.
اللّهُمَّ اجعَلني تابِعا لِصالِحِ مَن مَضى مِن أولِيائِكَ و ألحِقني بِهِم، وَ اجعَلني مُسَلِّما لِمَن قالَ بِالصِّدقِ عَلَيكَ مِنهُم، و أعوذُ بِكَ يا إلهي أن تُحيطَ بِهِ خَطيئَتي و ظُلمي و إسرافي عَلى نَفسي وَ اتِّباعي لِهَوايَ وَ اشتِغالي بِشَهَواتي، فَيَحولَ ذلِكَ بَيني و بَينَ رَحمَتِكَ و رِضوانِكَ، فَأَكونَ مَنسِيّا عِندَكَ، مُتَعَرِّضا لِسَخَطِكَ و نِقمَتِكَ.
اللّهُمَّ وَفِّقني لِكُلِّ عَمَلٍ صالِحٍ تَرضى بِهِ عَنّي، و قَرِّبني بِهِ إلَيكَ زُلفى.
اللّهُمَّ كَما كَفَيتَ نَبِيَّكَ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله هَولَ عَدُوِّهِ، و فَرَّجتَ هَمَّهُ و كَشَفتَ غَمَّهُ و صَدَقتَهُ وَعدَكَ و أنجَزتَ لَهُ مَوعِدَكَ بِعَهدِكَ، اللّهُمَّ بِذلِكَ فَاكفِني هَولَ هذِهِ السَّنَةِ و آفاتِها و أسقامَها و فِتنَتَها و شُرورَها و أحزانَها و ضيقَ المَعاشِ فيها، و بَلِّغني بِرَحمَتِكَ كَمالَ العافِيَةِ بِتَمامِ دَوامِ العافِيَةِ وَ النِّعمَةِ عِندي إلى مُنتَهى أجَلي، أسأَلُكَ سُؤالَ مَن أساءَ و ظَلَمَ وَ اعتَرَفَ، و أسأَلُكَ أن تَغفِرَ لي ما مَضى مِنَ الذُّنوبِ الَّتي حَصَرَتها حَفَظَتُكَ و أحصَتها كِرامُ مَلائِكَتِكَ عَلَيَ، و أن تَعصِمَني إلهي مِنَ الذُّنوبِ فيما بَقِيَ مِن عُمُري إلى مُنتَهى أجَلي، يا أللّهُ يا رَحمانُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و عَلى أهلِ بَيتِ مُحَمَّدٍ و آتِني كُلَّ ما سَأَلتُكَ و رَغِبتُ إلَيكَ فيهِ؛ فَإِنَّكَ أمَرتَني بِالدُّعاءِ و تَكَفَّلتَ لي بِالإِجابَةِ.
______________________________
(1) الكافي: ج 4 ص 72 ح 3، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 102 ح 1848.
ص: 145
د دعاى امام كاظم عليه السلام‌
107. الكافى به نقل از على بن رئاب: امام كاظم عليه السلام فرمود: «در ماه رمضان در طليعه ورود سال اين دعا را بخوان» و فرمود: «هر كس اين دعا را به خاطر پاداش الهى و مخلصانه بخواند، در آن سال، فتنه و آفتى كه به دين و بدن او زيان برساند، به او نخواهد رسيد و خداى متعال، او را از بدى‌هاى آن سال نگه مى‌دارد:
خداوندا! تو را به آن نامت كه هر چيزْ بدان گردن نهاده است، و به آن رحمتت كه هر چيزْ را فرا گرفته است، و به آن قدرتت كه با آن بر هر چيزْ غلبه يافته‌اى، و به آن عظمتت كه هر چيزْ در برابر آن فروتن است، و به آن توانمندى و شوكتى كه بر هر چيزْ غالب است، و به آن دانشت كه بر هر چيزْ احاطه دارد، مى‌خوانم.
اى نور، اى بى عيب! اى آغاز قبل از هر چيز و اى ماندگار پس از هر چيز! اى خداوند، اى بخشايشگر، اى خداوند! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و گناهانى را از من ببخشاى كه نعمت‌ها را تغيير مى‌دهند، و گناهانى را از من بيامرز كه دشمنان را چيره مى‌سازند، و گناهانى را از من بيامرز كه اميد را قطع مى‌كنند، و گناهانى را از من بيامرز كه به سبب آنها بلا نازل مى‌شود، و گناهانى را از من بيامرز كه باران آسمان را نگه مى‌دارند، و گناهانى را از من بيامرز كه پرده را كنار مى‌زنند، و گناهانى را از من بيامرز كه نابودى را نزديك مى‌سازند، و گناهانى را از من بيامرز كه پشيمانى را به همراه مى‌آورند، و گناهانى را از من بيامرز كه رشته‌هاى پيوند (با تو را) مى‌بُرند، و مرا از آن زره محكم خويش، كه آسيبى به آن نمى‌رسد، بپوشان و در باقى‌مانده اين سال، مرا از شرّ آنچه شب و روز از آن حذر مى‌كنم، ايمن گردان!
خداوندا! اى پروردگار آسمان‌هاى هفتگانه و زمين‌هاى هفتگانه و آنچه در آنها و ميان آنهاست! اى پروردگار عرش بزرگ! اى پروردگار سوره حمد و قرآن بزرگ! اى پروردگار اسرافيل و ميكائيل و جبرئيل! و اى پروردگار محمّد صلى الله عليه و آله آن كه سرور رسولان و آخر پيامبران است و خاندانش!
به حقّ خودت و به آنچه ناميده‌اى اى بزرگ! اى تويى كه نعمت بزرگ عطا مى‌كنى و هر بدى را باز مى‌دارى و هر پاداش فراوانى را عطا مى‌كنى و حسنات را چند برابر مى‌كنى و در برابر كار كم پاداش فراوان مى‌دهى و آنچه مى‌خواهى، مى‌كنى! اى توانا، اى خداوند! اى بخشايشگر، اى مهربان! از تو مى‌خواهم كه بر محمّد و خاندانش درود فرستى و در باقى‌مانده اين سال، پوشش خود را بر من بپوشانى و با فروغ خود، چهره‌ام را طراوت بخشى و با محبّت خويش دوستم بدارى و مرا به رضوان و كرامت ارجمند خود و پاداش فراوانت (از خير آنچه پيش توست و از خير آنچه به هر يك از بندگانت مى‌دهى) برسانى و افزون بر اينها عافيت خود را بر من بپوشانى.
اى جايگاه هر شِكوه، اى گواه هر نجوا، اى داناى هر نهان! اى برگرداننده هر بلايى كه بخواهى، اى نيكوبخشايش، اى نيك‌گذشت! مرا بر آيين و سرشت ابراهيم و بر دين و سنّت محمّد و با بهترين مرگ، بميران، در حالى كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت باشم!
خداوندا! در اين سال، مرا از هر كار و سخن و رفتارى كه از تو دورم مى‌كند، دور بدار، و در اين سال، مرا به هر كار و سخن و رفتارى كه به تو نزديكم مى‌سازد، بگمار اى مهربان‌ترينِ مهربانان و مرا از هر كار و سخن و رفتارى كه از من سر زند و از زيان فرجامش بيم داشته باشم و از خشمت بر خودْ بترسم، باز دار، مبادا كه روى عنايتت را از من برگردانى و من مستوجب كاهش بهره‌ام از نزد تو گردم، اى خيرخواه، اى مهربان!
خداوندا! در باقى‌مانده اين سال، مرا در حفظ، جوار و پناه خود قرار بده و با پوشش عافيتت مرا بپوشان و كرامتت را بر من ارزانى دار، اى كه پناهت استوار و ثناى ذاتت باشُكوه است و معبودى جز تو نيست!
خداوندا! مرا پيرو دوستان شايسته‌ات كه درگذشته‌اند، قرار بده و مرا به آنان ملحق ساز و مرا پذيراى كسى قرار بده كه از طرف آنان بر تو راست گفته است! و به تو پناه مى‌برم اى خدا از اين كه خطا و ظلم و اسرافم بر خود و پيروى از هواى نفْسم و پرداختن به خواسته‌هاى دلم مرا فرا گيرد و اين، ميان من و رحمت و رضاى تو فاصله اندازد و نزد تو از فراموش‌شدگان، و در معرض خشم و عقوبتت باشم.
خداوندا! مرا به هر كار شايسته‌اى كه تو را از من خرسند مى‌سازد، موفّق بدار و مرتبه‌ام را به خودت نزديك گردان!
خداوندا! آن سان كه پيامبرت محمّد را از بيم دشمنش كفايت كردى و براى اندوهش گشايش ايجاد كردى و غصّه‌اش را برطرف ساختى و وعده‌ات را براى او محقّق نمودى و به عهد و پيمانت با او وفا كردى خدايا به حقّ اين بزرگوارى‌ات، مرا هم در اين سال، از هراس و آفت‌ها و بيمارى‌ها و فتنه‌ها و بدى‌ها و اندوه‌ها و تنگناهاى زندگى، كفايت كن و مرا با رحمت خويش، به عافيت كامل و دوام عافيت و نعمتت در نزدم تا پايان عمرم برسان!
از تو مى‌خواهم، خواستن آن كه بد كرده و ستم كرده و اعتراف نموده است. از تو مى‌خواهم كه گناهان گذشته‌ام را كه مراقبان و فرشتگان بزرگوارت بر من بر شمرده‌اند، ببخشايى و مرا تا آخر عمرم از گناهانْ نگه دارى. اى خدا، اى مهربان! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و هر چه را از تو خواستم و در درگاهت به آن اظهار علاقه كردم، عطايم كن! همانا تو مرا به دعا فرمان داده‌اى و عهده‌دار اجابت گشته‌اى».
ص: 150
ه دُعاءُ الإِمامِ الجَوادِ
108. الإقبال عن عبد العظيم بن عبد اللّه الحسني: صَلّى أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٍّ الرِّضا عليه السلام صَلاةَ المَغرِبِ في لَيلَةٍ رَأى فيها هِلالَ شَهرِ رَمَضانَ، فَلَمّا فَرَغَ مِنَ الصَّلاةِ و نَوَى الصِّيامَ رَفَعَ يَدَيهِ فَقالَ:
اللّهُمَّ، يا مَن يَملِكُ التَّدبيرَ و هُوَ عَلى كُلِّ شَي‌ءٍ قَديرٌ، يا مَن يَعلَمُ خائِنَةَ الأَعيُنِ و ما تُخفِي الصُّدورُ و تُجِنُّ الضَّميرُ و هُوَ اللَّطيفُ الخَبيرُ، اللّهُمَّ اجعَلنا مِمَّن نَوى فَعَمِلَ، و لا تَجعَلنا مِمَّن شَقِيَ فَكَسِلَ، و لا مِمَّن هُوَ عَلى غَيرِ عَمَلٍ يَتَّكِلُ، اللّهُمَّ صَحِّح أبدانَنا مِنَ العِلَلِ، و أعِنّا عَلى مَا افتَرَضتَ عَلَينا مِنَ العَمَلِ، حَتّى يَنقَضِيَ عَنّا شَهرُكَ هذا و قَد أدَّينا مَفروضَكَ فيهِ عَلَينا، اللّهُمَّ أعِنّا عَلى صِيامِهِ، و وَفِّقنا لِقِيامِهِ، و نَشِّطنا فيهِ لِلصَّلاةِ، و لا تَحجُبنا مِنَ القِراءَةِ، و سَهِّل لَنا فيهِ إيتاءَ الزَّكاةِ.
اللّهُمَّ لا تُسَلِّط عَلَينا وَصَبا و لا تَعَبا و لا سَقَما و لا عَطَبا، اللّهُمَّ ارزُقنَا الإِفطارَ مِن رِزقِكَ الحَلالِ، اللّهُمَّ سَهِّل لَنا فيهِ ما قَسَمتَهُ مِن رِزقِكَ و يَسِّر ما قَدَّرتَهُ مِن أمرِكَ، وَ اجعَلهُ حَلالًا طَيِّبا نَقِيّا مِنَ الآثامِ، خالِصا مِنَ الآصارِ وَ الأَجرامِ.
اللّهُمَّ، لا تُطعِمنا إلّا طَيِّبا غَيرَ خَبيثٍ و لا حَرامٍ، وَ اجعَل رِزقَكَ لَنا حَلالًا لا يَشوبُهُ دَنَسٌ و لا أسقامٌ، يا مَن عِلمُهُ بِالسِّرِّ كَعِلمِهِ بِالإِعلانِ، يا مُتَفَضِّلًا عَلى عِبادِهِ بِالإِحسانِ، يا مَن هُوَ عَلى كُلِّ شَي‌ءٍ قَديرٌ، و بِكُلِّ شَي‌ءٍ عَليمٌ خَبيرٌ، ألهِمنا ذِكرَكَ و جَنِّبنا عُسرَكَ، و أنِلنا يُسرَكَ وَ اهدِنا لِلرَّشادِ، و وَفِّقنا لِلسَّدادِ، وَ اعصِمنا مِنَ البَلايا، و صُنّا مِنَ الأَوزارِ وَ الخَطايا، يا مَن لا يَغفِرُ عَظيمَ الذُّنوبِ غَيرُهُ، و لا يَكشِفُ السَّوءَ إلّا هُوَ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ و أكرَمَ الأَكرَمينَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و أهلِ بَيتِهِ الطَّيِّبينَ، وَ اجعَل صِيامَنا مَقبولًا، و بِالبِرِّ وَ التَّقوى‌
مَوصولًا، و كَذلِكَ فَاجعَل سَعيَنا مَشكورا، و قِيامَنا مَبرورا، و قُرآنَنا مَرفوعا، و دُعاءَنا مَسموعا، وَ اهدِنا لِلحُسنى، و جَنِّبنَا العُسرى، و يَسِّرنا لِليُسرى، و أعلِ لَنَا الدَّرَجاتِ، و ضاعِف لَنَا الحَسَناتِ، وَ اقبَل مِنَّا الصَّومَ وَ الصَّلاةَ، وَ اسمَع مِنَّا الدَّعَواتِ، وَ اغفِر لَنَا الخَطيئاتِ، و تَجاوَز عَنَّا السَّيِّئاتِ، وَ اجعَلنا مِنَ العامِلينَ الفائِزينَ و لا تَجعَلنا مِنَ المَغضوبِ عَلَيهِم و لَا الضّالّينَ، حَتّى يَنقَضِيَ شَهرُ رَمَضانَ عَنّا و قَد قَبِلتَ فيهِ صِيامَنا و قِيامَنا، و زَكَّيتَ فيهِ أعمالَنا، و غَفَرتَ فيهِ ذُنوبَنا، و أجزَلتَ فيهِ مِن كُلِّ خَيرٍ نَصيبَنا، فَإِنَّكَ الإِلهُ المُجيبُ وَ الرَّبُّ القَريبُ، و أنتَ بِكُلِّ شَي‌ءٍ مُحيطٌ.
______________________________
(1) الإقبال: ج 1 ص 76.
ص: 151
ه دعاى امام جواد عليه السلام‌
108. الإقبال به نقل از عبد العظيم حسنى: امام جواد عليه السلام در شبى كه هِلال ماه رمضان را ديد، نماز مغرب را خوانْد و پس از پايان نماز، چون نيّت روزه كرد، دست برداشت و چنين گفت:
«خداوندا! اى آن كه مالك تدبيرى و بر هر چيز، توانايى! اى آن كه نگاه‌هاى نارواى چشم‌ها را مى‌دانى و از آنچه در سينه‌ها نهان و در درون، پنهان است، باخبرى! اى خداى باريك‌بين و آگاه!
خداوندا! ما را از آنانى قرار ده كه نيّت كردند و عمل نمودند، و از آنانى قرار مده كه بدبخت شدند و سستى نشان دادند، و نه از آنان كه به غير عمل، تكيه كردند.
خداوندا! بدن‌هاى ما را از بيمارى‌ها سالم بدار و بر كارى كه بر ما واجب ساخته‌اى، يارى ده تا آن كه اين ماهت بر ما بگذرد، در حالى كه تكليف واجبت را ادا كرده باشيم.
خداوندا! بر روزه‌دارى‌اش يارى‌مان كن و بر عبادتش توفيقمان ده و براى نماز در آن، نشاطمان بخش و ما را از قرائت [قرآن‌]، محروم نگردان و پرداخت زكات را در آن براى ما آسان ساز!
خداوندا! بر ما درد مدام، خستگى، بيمارى و نابودى را چيره مساز!
خداوندا! به ما افطارى از روزىِ حلالت روزى گردان!
خداوندا! آنچه را در آن از روزى‌ات بر ما تقسيم كرده‌اى و آنچه را از فرمانت بر ما مقدّر ساخته‌اى، برايمان آسان گردان و آن روزى را حلال، پاك، دور از آلودگى‌ها و پيراسته از گناهان و جُرم‌ها قرار بده!
خداوندا! جز پاكيزه نيالوده و غير حرامْ به ما نخوران، و روزىِ خود را براى ما حلال و به دور از آلودگى و بيمارى‌ها قرار بده!
اى كه نهان را چون آشكار مى‌دانى! اى كه بر بندگانت با فضل، نيكى مى‌كنى! اى كه بر هر چيز، توانا و از هر چيز، آگاه و به هر چيز، دانايى! يادت‌
را به ما الهام كن، و ما را از دشوارى دور گردان، و به آسانى‌ات برسان، و به درستكارى، رهنمونمان باش، و به راه درست توفيقمان ده، و از بلاها نگاهمان دار و از گناهان و خطاها مصونمان ساز!
اى آن كه جز او كسى گناهان بزرگ را نبخشايد و جز او بدى را برطرف نسازد! اى مهربان‌ترينِ مهربانان و گرامى‌ترينِ گراميان! بر محمّد و دودمان پاكش درود فرست و روزه‌دارىِ ما را بپذير و به نيكى و تقوا پيوسته ساز. نيز تلاشمان را پاداش‌يافته، عبادتمان را پذيرفته، قرآن‌خوانيمان را بالا رفته، و دعاهايمان را شنيده قرار بده، و ما را به بهترين كار، هدايت كن، و از سختى، دورمان ساز، و آسانى را برايمان هموار گردان، و درجات ما را بالا ببر، و حسنات ما را بيفزاى، و روزه و نمازمان را بپذير، و دعاهايمان را بشنو، و خطاهايمان را ببخشاى، و از بدى‌هايمان درگذر، و ما را از عمل‌كنندگانِ كامياب قرار بده و از آنانى قرار مده كه بر آنان خشم گرفته‌اى و نه گمراهان، تا آن كه ماه رمضان، در حالى از ما بگذرد كه روزه‌دارى و عبادتمان را پذيرفته باشى، كارهايمان را پاك ساخته باشى، گناهانمان را آمرزيده، و بهره ما را از هر خيرى در اين ماه، فراوان قرار داده باشى! همانا تو معبود اجابت‌كننده و پروردگار نزديكى، و تو بر هر چيز، احاطه دارى».