دقت در حفظ و نگهدارى پول و هزينه راه، يكى از مسائل مهم فقه معيشت در سفر است. چه، امكانات سفر محدود است و تهى دست شدن بويژه در كشور خارجى، براى خود و همراهان كه امكانات آنان نيز محدود است، مشكلاتى را ببار مى آورد. لذا در روايات ما بدان تأكيد و توصيه شده و از حفظ هزينه سفر بعنوان پشتوانه نيرومندِ مسافر ياد شده است. صفوان جمال گويد: خدمت امام صادق ـ ع ـ عرض كردم: من به همراه خانواده ام قصد حج دارم، پول خود را به كمر مى بندم، چه صورت دارد؟ امام در پاسخ فرمودند: بلى، پدرم مى فرمود: «من قوة المسافر حفظ نفقته»;(53) «از توانمندى مسافر اينست كه پول خود را حفظ كند.» و در روايت ديگر است: «من فقه المسافر حفظ نفقته.» به همين دليل است كه بستن كمربند هرچند دوخته باشد بعنوان هميان براى نگهدارى هزينه راه در حال احرام استثناء شده و اشكال ندارد. در عين حال بايد توجه داشت كه امروزه كمربند هم چندان وسيله مطمئنى نيست و گاه شده در حال ازدحام طواف يا رمى جمره با تيغ آن را پاره كرده و پول زائر را به سرقت برده اند. لذا نبايد تمام پول را همراه داشت و تنها به مقدار ضرورى بايد اكتفا كرد و بقيه را در جايى مطمئن تر نگهدارى كرد يا به مدير كاروان سپرد.
ب ـ سخاوت در سفر
يكى از توصيه هاى مربوط به معيشت سفر حج و عمره سخاوتمندى در خرج كردن است. هرچند در ساير موارد زندگى از ريخت و پاش و اسراف نهى شده اما در سفر حج و عمره به خرج كردن زياد (البته در حد معقول و مشروع و امكان) ترغيب شده است; يعنى در سفر حج و عمره بايد طبع بلند داشت و از امساك و گدامنشى پرهيز كرد.
پيامبر اكرم ـ ص ـ مى فرمايد
«ما من نفقة أحبّ الى الله عزوجل من نفقة قَصد و يُبغض الاسراف الاّ فى الحج و العمرة»;(55) «پسنديده ترين نوع خرج كردن نزد خدا اقتصاد و ميانه روى است و خدا اسرافكاران را دوست نمى دارد، مگر در حج و عمره.»
امام صادق ـ ع ـ مى فرمايد
«انّ من المروة فى السفر كثرة الزاد و طيبه و بذله لمن كان معك»;(56) «يكى از نشانه هاى جوانمردى در سفر، توشه فراوان و مطبوع برداشتن و بذل و بخشش آن به همسفران است.»
ابن اعسم در منظومه خود گويد
من شرف الانسان فى الاسفار تطييبه الزاد مع الاكثار «از شرف آدمى در سفر اين است كه توشه مطبوع فراوان بردارد.» وليدعُ عند الوضع للخوان من كان حاضراً من الاخوان «و چون آنرا بر سفره نهاد برادرانى را كه حضور دارند دعوت كند.» بديهى است كه سخاوت در سفر، در شرايط كنونى كه تهيه ارز براى زائر ايرانى گران تمام مى شود بدين معنا نيست كه با زحمت پولى تهيه كند و نابجا خرج كند و وقت خود را صرف بازار و خيابان نمايد بلكه اگر توشه راهى همراه دارد از قبيل شرينى و پسته و اشياى ديگر، از بذل و بخشش دريغ نكند و در خرج پول در موارد ضرورى مانند كرايه اتومبيل و صرف نوشابه در هواى گرم حجاز بخل نورزد و براى رفاه و سلامت خود بيش از ريال سعودى ارزش قائل شود! گاه ديده شده كه زائر براى اينكه يك ريال يا دو ريال كرايه اتوبوس ندهد راه درازى را پياده پيموده و بيمار شده كه اين بخل و امساك بسيار ناپسند است.
ج ـ همگون بودن معيشت
يكى از آداب معيشت سفر اين است كه مسافر با كسانى هم خرج و هم غذا شود كه در سطح او باشند. چه، در غير اين صورت براى او و همسفرانش مشكلات اخلاقى بوجود مى آيد و به عزّت و كرامت وى لطمه مى خورد و صفاى جمع به تيرگى مى گرايد.
امام صادق ـ ع ـ فرمود
«يكره للرجل ان يصحب من يتفضل عليه»; «براى آدمى ناپسند است با كسانى همسفر شود كه بر او برترى دارند.» و نيز فرمود: «اصحب مثلك»;(58) «تو با مانند خود همسفر شو.» ابوبصير گويد: خدمت امام صادق ـ ع ـ عرض كردم: گاه مى شود كه شخصى با گروهى مرفّه همسفر مى شود در حالى كه توان مالى او به پايه آنها نمى رسد، آنگاه آنها توشه و خوراك خود را مى آورند و او مانند آن را ندارد كه بر سر سفره بگذارد. حضرت فرمود: «ما احبّ ان يذل نفسه ليخرج مع من هو مثله»;(59) «من دوست ندارم كه او خود را خوار كند، او بايد با همطراز خود همسفر شود.» يكى از ويژگى هاى حج در حال حاضر براى ايرانيان همگون بودن معيشت است. مسكن، پذيرايى، وسيله نقليه و ساير تداركات با يك نظام هماهنگ و مساوى و براى كليّه زائران فراهم است و خوشبختانه هيچگونه تبعيضى در تقسيم امكانات وجود ندارد. همه بر سر يك سفره مى نشينند و يكنوع غذا مى خورند و در همه موارد يكسانند.
د ـ غذا خوردن گروهى
از آداب و سنن سفر، غذا خوردن گروهى است. پيامبر اكرم ـ ص ـ مى فرمايد: «من السنة اذا خرج القوم فى سفر أن يخرجوا نفقتهم فان ذلك أطيب لأنفسهم و أحسن لأخلاقهم»;(60) «يكى از سنت هاى سفر اين است كه هرگاه گروهى به سفر مى روند، توشه خود را بياورند كه اين بيشتر بر دلهايشان مى نشيند و در حسن اخلاقشان تأثير بيشترى دارد.» در روايت ديگر آمده: از سنت سفر اين است كه هرگاه گروهى با يكديگر همسفر شدند همگى خوردنى هاى خود را بياورند و از آن به يكديگر بدهند كه لذت و لطف بيشترى دارد.
هـ ـ سوغات سفر
از آداب سفر هديه آوردن براى نزديكان است. هرچند سفر حج و عمره يك سفر معنوى است و بهترين سوغات اين سفر طهارت روح براى خود و دعا و زيارت نيابت براى مسلمين است، اما در عين حال پسنديده است كه مسافر حج نيز به قدر ممكن و معقول، براى خانواده خود سوغات بياورد. امام صادق ـ ع ـ مى فرمايد: «اذا سافر أحدكم فقدم من سفره فليأت أهله بما تيسّر ولو بحجر»;(62) «هرگاه يكى از شما به سفر رفت در بازگشت به وطن به اندازه اى كه ممكن است هديه اى بياورد هرچند قطعه سنگى باشد.» البته توجه به اين نكته ضرورى است كه نبايد خريد سوغات بشكلى باشد كه زائر از بهره هاى معنوى حج محروم شود و بجاى عبادت در بازارها پرسه زند.
و ـ بازگشت مسافر
از جمله آداب حج، مربوط به بازگشت مسافر است. همچنانكه پسنديده است زائر قبل از عزيمت به ديگران اعلام كند و خداحافظى نمايد، در بازگشت او نيز حق زائر است كه ديگران به ديدار او بيايند. پيامبر اكرم مى فرمايد: «حق المسلم على المسلم اذا أراد سفراً أن يعلم اخوانه و حق على اخوانه اذا قدم أن يأتوه.» «هرگاه مسلمانى قصد سفر دارد شايسته است برادرانش را مطّلع سازد و بر برادران مسلمان اوست كه چون از سفر بازگردد به ديدنش بيايند.» بديهى است كه در سفر حج و عمره، اين ديدار پاداش و ارزش معنوى دارد و از فضيلت بسيار برخوردار است.
امام باقر ـ ع ـ مى فرمايد
«وقّروا الحاج و المعتمر فانّ ذلك واجب عليكم»;(64) «زائران حج و عمره را احترام كنيد كه اين بر شما واجب است.»و امام صادق ـ ع ـ به ديدار و مصافحه و معانقه با حجاج بيت الله توصيه فرموده اند: «من عانق حاجاً بغبار كان كأنّما استلم الحجر»;(65) «هر كس با حج كننده اى كه از گرد راه مى رسد معانقه كند گويى حجرالاسود را استلام نموده است.»و نيز امام صادق ـ ع ـ از جد بزرگوار خود حضرت سيد الساجدين ـ ع ـ نقل فرموده كه: «بادروا بالسلام على الحاج و المعتمر و مصافحتهم من قبل أن تخالطهم الذنوب»;(66) «بر زائر حج و عمره در سلام سبقت گيريد و مصافحه كنيد پيش از آن كه به گناه آلوده شوند.» از اين روايات چنين استفاده مى شود كه زائر حرمين شريفين در پيشگاه خداوند مقام و منزلتى دارد; چرا كه مهمان خدا بوده و يك سفر معنوى پيموده و با بذل مال و رنج تن و بى خوابى، رهتوشه معنوى تحصيل كرده است و لذا زيارت و مصافحه و ديدار و سلام بر او حقى است بر گردن ديگران. و او نيز اين قدر و منزلت را بايد بشناسد. ديدار زائر خانه خدا با همان گرد و غبار بمثابه زيارت و استلام حجرالاسود و مشاركت در ثواب حجّ اوست. و زائر نبايد اين حالت معنوى را از دست بدهد و همچنين در بازگشت از سفر، صورتى را كه به خانه كعبه تبرك شده و گرد منا و عرفات و بقيع را با خود دارد و ديگران مى خواهند بدان تبرك جويند بتراشد و از سيماى زائر بيت الله خارج سازد. چه، ره آورد واقعى اين سفر، همانا منور شدن به نور ايمان و اتصاف به سيرت و صورت صالحين است.
امام صادق ـ ع ـ مى فرمايد
«الحاج لا يزال عليه نور الحج ما لم يذنب»;(68) «حج كننده همواره نور حج را با خود دارد، مادامى كه به گناه آلوده نشده باشد.» 5 ـ مقررات و شؤونات حج فريضه حج عبادتى نيست كه بصورت فردى و دور از چشم ديگران انجام گيرد بلكه بصورت جمعى انجام مى پذيرد و از محدوده «فرد» فراتر رفته، به «جمع» ره مى سپرد و مرزها را پشت سر گذاشته به جهان خارج سرايت مى كند و از اينرو آثار آن در صحنه بين المللى بازتاب گسترده دارد. و عملكرد زائران مورد تجزيه و تحليل دوستان و دشمنان قرار مى گيرد، از يكسو ضوابط خاص و مقررات مربوط به اين سفر گروهى، دقت و توجه به نظم و انضباط و حسن همكارى زائر را با مسؤولين امور حج و هماهنگى با كاروان و همسفران را مى طلبد تا در سايه اين همكارى امر حج سامان گيرد و مشكلى بوجود نيايد. و از سوى ديگر در شرايط حساس كنونى، زائران ايرانى به عنوان نمايندگان و سفيران جمهورى اسلامى، مسؤوليت خطيرى بر عهده دارند كه اگر در حسن انجام آن بكوشند، نقش مؤثرى در ارائه چهره زيبا از اسلام و فرهنگ شيعه و انقلاب اسلامى و نظام و كشور و ملت ما خواهد داشت و اگر خداى نخواسته بى توجهى شود و كارى نامناسب و حركتى دور از شؤونات صورت پذيرد، اثرات نامطلوب آن در افكار عمومى جهانى نامطلوب خواهد بود. با توجه به نكات فوق، آشنايى زائر ايرانى به وظايف خود در حضور مليت ها و مذاهب مختلف بصورت جدى تر مطرح مى شود و بايد به مقررات و شؤونات اين سفر توجه داشته و در حسن انجامش بكوشد. علاوه بر اين، سفر حج با همه جاذبه هايى كه دارد از پاره اى مشكلات نيز خالى نيست. ازدحام جمعيت، عدم آشنايى به زبان، نامأنوس بودن محيط و ... اهميت اعمال حج، براى افراد ناآگاه و تازهوارد بويژه سالخوردگان و افراد بى سواد، احتمال پيش آمدهايى چون: گم شدن پول يا اثاثيه و يا مدارك، جدا افتادن از گروه و سرگردانى و بيمارى و اختلال در انجام بموقع اعمال را دارد. با توجه به نكات فوق لازم ديديم در اينجا به پاره اى از تذكرات ضرورى بپردازيم كه زائران گرامى بخوانند و يا ديگران براى آنان توضيح دهند و بكار بندند: ـ قبل از سفر حتماً در جلسات آموزشى و توجيهى شركت كنيد و علاوه بر فراگيرى احكام و مسائل، به آنچه توسط مدير گروه و روحانى در رابطه با شؤونات و مقررات تذكر داده مى شود توجه كنيد. همكارى شما در طول سفر و پرهيز از تكروى، مى تواند مسؤولان سازمان حج و زيارت و هيأت پزشكى و مدير و روحانى گروه را در حسن انجام وظائف يارى رساند. ـ به تاريخ حركت و ساعت پرواز هواپيما و حركت و توقف اتوبوس ها در طى سفر، مقرّرات گمرك داخل و خارج، توصيه هاى پزشكى، تزريق واكسن، ساعات غذا، نگهدارى پول و ساير موارد توجه كنيد و از آنچه به شما اعلام مى شود تخلف ننماييد. ـ سه ساعت قبل از حركت جهت انجام تشريفات گمركى در فرودگاه حضور بهم رسانيد. ـ از همراه آوردن اشياى قاچاق و ارز غير مجاز و حمل زعفران و پسته و انگشتر و تسبيح و امثال آن جهت فروش در كشور سعودى بطور جدّى خوددارى كنيد. ـ به فرودگاه جدّه كه مى رسيد، با مأمورين سعودى مؤدب برخورد كنيد و تا انجام تشريفات گمركى و رواديد، نظم، نوبت و آرامش را حفظ كنيد، و برادران و خواهران جدا از يكديگر بدون عجله و هياهو و هجوم، منتظر باشند تا سالن فرودگاه را ترك كنند. ـ در محوطه فرودگاه جده، محلى براى استراحت چند ساعته شما آماده شده كه تا آماده شدن وسيله حركت در آنجا خواهيد بود، با رعايت شرايط، نماز اول وقت را به جماعت بخوانيد و مراقب پول و بليط و گذرنامه و اشياى ديگر خود باشيد و اگر عازم جحفه بوديد احرام و لوازم ضرورى را در يك ساك كوچك همراه داشته باشيد.
لطفا منتظر باشید ...
