26 - يكى از آن دو [دختر] گفت: هان اى پدر! او را به خدمت فراخوان، چرا كه [در اين صورت ] بهترين كسى را كه به كار فرا مى خوانى، آن كسى است كه [هم ] توانمند است و [هم ]درستكار [و امانتدار].27 - [شعيب رو به موسى نمود و] گفت: [هان اى جوان!] من مى خواهم يكى از دو دخترم را به ازدواج تو در آورم، بر اين اساس كه هشت سال در استخدام من باشى [و در امور كشاورزى و دامدارى برايم كاركنى ]؛ و اگر ده [سال ] را تمام گردانى [و بخواهى دوران همكارى را دو سال افزون سازى ] اختيار با تو است، و من نمى خواهم بر تو سخت گيرم، بخواست خدا مرا از شايستگان [و شايسته كرداران ] خواهى يافت.28 - [موسى ] گفت: اين است [پيمان نامه ] ميان من و تو، هر يك از اين مدت را به پايان بردم، هيچ [ادعا و] ستمى بر من روا نباشد، و خدا بر آنچه مى گوييم [و عهد مى بنديم ] وكيل است.29 - پس هنگامى كه موسى آن مدت را به پايان برد و با خانواده اش [به سوى زادگاهش ] روان گرديد، [در ميان راه ] از سوى [كوه ]طور [شعله هاى ] آتشى را ديد. [او] به خانواده اش گفت: [اندكى در اينجا] درنگ كنيد كه من آتشى ديدم، [به همين جهت مى روم تا] شايد براى شما از [پيرامون ] آن خبرى بياورم يا اخگرى از آن آتش، باشد كه [به وسيله آن ] گرم شويد.30 - و چون به سراغ آن [آتش ] آمد، از كرانه راست درّه، در آن سرزمين مبارك، از ميان آن درخت [اسرارآميز] به او نداد داده شد كه: هان اى موسى! منم، من، خداوند [يكتا و بى همتا]، پروردگار جهانيان.
نگرشى بر واژه ها
«حجج»: اين واژه جمع «حجة» به مفهوم يك سال و سالها آمده است.«جذوة»: به مفهوم پاره اى از آتش، يا به باور برخى قطعه درشتى از هيزم شعله ور است كه آتش به همراه دارد.«شاطى ء»: كرانه، ساحل، و سمت و طرف هم آمده است.«وادى»: درّه. «ايمن»: طرف راست. «بقعة»: قطعه اى مشخّص و معلوم از زمين.
تفسير -
موسى و تشكيل خانواده
در اين آيات فرازِ ديگرى از داستان درس آموز موسى - كه عبارت از: ماندگار شدن او براى مدتى در مدين،تشكيل خانه و خانواده، تنظيم قرارداد كار براى اين مدت، و سرانجام حركت او به سوى مصر - به تابلو مى رود.در نخستين آيه مورد بحث در اين مورد مى فرمايد:قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ پس از ورود موسى به خانه حضرت شعيب و روشن شدن شرايط و موقعيت و رشد فكرى و ويژگى هاى اخلاقى و انسانى او، يكى از دو دختر آن پيامبر بزرگ خدا، «شعيب» كه نامش «صفوره» بود رو به پدر كرد و گفت: پدرجان اين انسان شايسته كردار را براى اداره كارهايت به كار دعوت كن!به باور برخى از مفسّران نام دختر كوچك «شعيب»، «ليا» و به باور برخى ديگر «صفيراء» بود.و از ديدگاه پاره اى ديگر نام دختر بزرگ او نيز «صفراء» بود، گرچه برخى هم «صفوره» خوانده اند.إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ. آرى، پدر جان! او را به كار استخدام نما، چرا كه بهترين كسى كه به كار دعوت مى كنى، فردى است كه درستكار و توانا باشد و اين جوان از اين دو ويژگى برخوردار است.هنگامى كه دختر «شعيب» از كارايى و امانتدارى «موسى» سخن گفت، پدرش پرسيد: دخترم از كجا دريافتى كه او اين گونه است؟ او پاسخ داد: امّا توانمندى و كارايى او را از آنجا دريافتم كه سنگ بزرگ دهانه چاه را، كه ده نفر جابجا مى كنند، خودش به تنهايى برداشت و كنارى نهاد؛ و درستكارى و امانتدارى او را نيز از آنجا دريافتم كه وقتى از سوى شما براى دعوت او رفتم، به هنگام آمدن از آنجايى كه باد مى وزيد و لباس انسان را جابجا مى كرد، او خوش نداشت كه باد لباس هاى مرا جا به جا كند و قامت مرا بنگرد، به همين جهت از من خواست از پى او حركت كنم و هر كجا لازم است از پشت سر وى راه خانه را به او بنمايانم.و اينجا بود كه اين دو نكته مهمّ در مورد موسى علاقه «شعيب» را نسبت به او افزود.در دومين آيه مورد بحث مى فرمايد:قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَجٍ «شعيب» رو به موسى كرد و فرمود: من مى خواهم يكى از دو دخترم را به همسرى تو درآورم، بر اين اساس كه هشت سال براى من كار كنى و امور اقتصادى و دامدارى و كشاورزى مرا اداره كنى.فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ و اگر اين هشت سال را به ده سال برسانى و ده سال تمام برايم كار كنى، اين ديگر لطف و مهرى است از سوى خودت، امّا آن دو سال واجب نيست.به باور پاره اى منظور اين است كه: در برابر كارت پاداش و مزدى كه من به تو مى دهم، اين است كه يكى از دو دخترم را به همسرى تو بر مى گزينم.و پس از اين گفتگو، موسى را براى اداره امور خويش به خدمت گرفت و دخترش را نيز با شرايطى ساده و انسانى و مبلغى آسان و ناچيز - كه به عنوان مهريه مقرر شد - به همسرى موسى در آورد و نه اينكه هشت سال خدمت مهريه دختر باشد.با اين بيان مهريه دختر مبلغى ساده و ناچيز بود و اين هشت سال كار، شرط ضمن عقد بود كه از ديدگاه مذهب «ابوحنيفه» درست است، امّا با ظاهر آيه سازگار به نظر نمى رسد و همان ديدگاه نخست با ظاهر آيه سازگارتر است.وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ و من نمى خواهم در اين مدت خدمت بر تو سخت گيرم و جز همان كارى كه مقرر شده است كار ديگرى بر عهده ات گذارم.به باور پاره اى منظور اين است كه: و من نمى خواهم بر تو سخت گيرم كه به جاى هشت سال، ده سال خدمت كنى.سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ. به خواست خدا از من صفا و دوستى و رعايت عهد و پيمان و شايسته كردارى خواهد ديد.منظور او اين بود كه: اگر خدا به من عمرى دهد و زنده ام بدارد، از من جز خوبى نخواهى ديد. و اين سخن ظريف بدان جهت است كه همه چيز به دست تواناى اوست و ممكن است خدا عمر او را به پايان برد و به او فرصت و توفيق ندهد تا شايسته كردارى و صفاى خويشتن را به او نشان دهد.پاره اى در اين مورد آورده اند كه: «شعيب» به «موسى» گفت: نخستين نشان شايسته كردارى اين باشد كه از اين پس هر بره اى از گوسفندان من به وجود آمد، اگر داراى نقش و نگار و رنگى جز نقش و رنگ مادرش بود، از آنِ تو باشد، و خدا در خواب به موسى عليه السلام الهام فرمود تا عصاى ويژه اش را به سبكى خاصّى در آب افكند، و او چنين كرد و به خواست خدا همه برّه ها در آن سال به رنگ دلخواه موسى زاده شدند.و پاره اى ديگر آورده اند كه: او به موسى گفت كه در سال اول خدمت، هر برّه اى با سر مشكى و پيكرى سفيد زاده شد، از آنِ تو و بقيه از آن من باشد، و عجيب بود كه همه آنها به صورتى زاده شدند كه از آن موسى گردند.از ششمين امام راستين پرسيدند: كدامين دختر «شعيب» به دستور پدر براى دعوت موسى به سوى او رفت؟آن حضرت فرمودند: همان دخترى كه سرانجام به همسرى او برگزيده شد. قال التى تزوّج بها.و پرسيدند: موسى كداميك از دو مدت خدمت را به انجام رسانيد؟حضرت فرمود: مدت ده سال كه بيشتر و كامل تر بود. قال اوفاهما و أبعدهما عشر سنين.پرسيدند: آن حضرت پيش از پايان خدمت با همسرش عروسى كرد يا پس از آن؟حضرت فرمود: پيش از پايان مدت خدمت. قال قبل أن ينقضى.(145)پرسيدند: آيا مردى مى تواند با دخترى ازدواج كند و با پدرش عهد بندد كه دو ماه بر او خدمت كند و كارى مشخّص را به انجام رساند؟پاسخ فرمودند: از آنجايى كه موسى مى دانست كه اين شرط را به انجام مى رساند درست بود.پرسيدند: از كجا مى دانست؟فرمود: او آگاهى داشت كه به خواست خدا افزون بر آن هم زنده مى ماند و شرط خود را جامه عمل مى پوشاند.در سومين آيه مورد بحث مى فرمايد:قالَ ذلِكَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ «موسى» رو به «شعيب» كرد و گفت: آنچه بر اساس اين قرارداد و پيمان بر عهده من است، به خواست خدا به شايستگى به انجام مى رسانم و آنچه شما وعده كرده اى كه در برابر آن به من بدهى، آن هم پاداش من باشد.آن گاه افزود: أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَيَ البته من هر يك از دو مدت را به انجام رساندم و هشت يا ده سال خدمت كردم، انتخاب با من باشد و چنان نباشد كه بر من ستمى روا گردد و مجبور شوم كه بيش از آن خدمت كنم.وَ اللَّهُ عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ. و خداى يكتا بر آنچه مى گوييم ميان من و شما وكيل و گواه باشد.و بدين سان موسى به خانه و كاشانه و زن و زندگى و آسايش و آرامش و آزادى و امنيت رسيد!در چهارمين آيه مورد بحث در ترسيم فرازِ درس آموز ديگرى از سرگذشت الهام بخش «موسى» مى فرمايد:فَلَمَّا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ پس هنگامى كه موسى مدت ده سال را به پايان برد...از پيامبر گرامى پرسيدند كه اى پيامبر خدا! موسى كداميك از دو مدت را به انجام رسانيد، هشت سال، يا ده سال را؟آن حضرت فرمود: كاملترين و بهترين مدت را. قال اوفاهما...(146)و نيز «ابوذر غفارى» آورده است كه پيامبر فرمود: هرگاه از تو در مورد اين دو مدّت از خدمتِ موسى پرسيدند، در پاسخ بگو: او مدت بهتر و كامل تر را به انجام رسانيد، و اگر پرسيدند كه او با كدامين دختر شعيب پيمان زندگى خانوادگى بست، بگو با دختر كوچكتر، و همو بود كه به پدرش گفت: هان اى پدر! اين جوان را استخدام كن كه جوانى توانمند و امانتدار است.وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراًدر آيه مباركه چيزى حذف شده و در حقيقت اين گونه است كه: پس هنگامى كه موسى مدت خدمت را به انجام رساند و همسر خويش را با خود برداشت و حركت كرد، در ميان راه از سوى كوه طور شعله هاى آتشى را ديد.در اين مورد آورده اند كه: وقتى موسى با دختر «شعيب» ازدواج كرد و اداره امور گوسفندان او را بر عهده گرفت، پدر همسرش دستورداد عصاى ويژه اى به او دادند تا به وسيله آن از گوسفندان در برابر درندگان دفاع كند، در مورد اين «عصا» در سوره اعراف و تفسير آيات آن سخن رفت.پاره اى آورده اند كه: اين «عصا» را آدم از بهشت به همراه آورد و پس از مرگ او جبرئيل آن را نگاه داشت تا به موسى سپرد.و به باور پاره اى ديگر اين «عصا» ميان پيامبران دست به دست مى گشت تا به شعيب رسيد و او نيز آن را به موسى داد.از حضرت صادق آورده اند كه: اين «عصا» از درخت «آس» در بهشت بود كه جبرئيل به هنگام هجرت موسى به سوى «مدين» آن را برايش آورد.«سدى» مى گويد: اين «عصا» را فرشته اى كه بر چهره مردى نزد شعيب آمده بود، به او امانت سپرد، و هنگامى كه او به دخترش گفت عصايى به موسى بدهيد، او به هر عصايى دست زد جز همين عصا در دستش قرار نگرفت، و سرانجام همان را آورد.به هر حال موسى دوران قراردادخويش را به پايان برد و روانه مصر گرديد.پاره اى آورده اند كه: آن حضرت پس از به پايان بردن آن ده سال، ده سال ديگر هم در آنجاماند و آن گاه از شعيب اجازه گرفت و به همراه همسرش، براى ديدار خانواده اش به سوى مصر حركت كرد.امّا پاره اى ديگر آورده اند كه: او پس از به پايان بردن دوران خدمت خويش به همراه همسرش به سوى مصر حركت كرد و گوسفندان خود را نيز حركت داد و براى آسوده خاطر بودن از سردمداران قبايل و سركرده هاى مناطق مختلف شام كه سر راهش بودند، از بيراهه حركت كرد. در ميان راه از سويى همسرش به درد زايمان دچار شد و از دگرسو راه را گم كرد و شب هنگام بود كه به نزديك كوه طور رسيد و با باران شديدى روبرو شد و گوسفندانش در آن شب تار در بيابان پراكنده شدند.او در بهت و حيرت گرفتار آمده بود كه درست در همان بحران و كوران گرفتارى از جانب كوه طور آتشى نظرش را جلب كرد.ابوبصير از حضرت صادق آورده است كه: موسى پس از پايان قرارداد خويش با شعيب با همسرش به سوى بيت المقدس حركت كرد، امّا در ميان راه به تاريكى شب برخورد و راه را گم كرد و در همان شرايط بود كه در طرف كوه طور شعله هاى آتشى را ديد.قالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراًاو به خانواده اش گفت: شما همين جا باشيد كه من آتشى را مى نگرم.لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِخَبَرٍمى روم تا شايد برايتان خبرى خوش بياورم و بپرسم كه راه كجاست؟أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ. يا اخگر و شعله اى از آن آتش برگيرم و بازگردم، تا شايد گرم شويد.به باور پاره اى منظور اين است كه: من مى روم تا در پيرامون آتش بنگرم و آگاهى به دست آورم تا ببينم آنجا جاى مناسب و امنى هست كه شب را به آنجا پناه بريم يا بايد از آنجا دورى گزينيم.در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِهنگامى كه موسى به سراغ آتش آمد و به آن نزديك شد، به ناگاه از ساحل راست وادى و در آن سرزمين بلند و پربركت و از درون يك درخت اسرارآميز ندايى طنين افكند كه هان اى موسى!اين سرزمين بلند و پربركت همانجايى است كه خدا به موسى دستور داد كه:اخلع نعليك انّك بالواد المقدس طوى...(147)پاپوش خويشتن را در آور كه تو اينك در وادى مقدس «طوى» هستى.و پربركت بودن آن وادى و آن درّه به خاطر آن است كه فرودگاه وحى و پيام خداست.به باور پاره اى، به خاطر درختان و ميوه هاى فراوان و گوناگون و نعمت ها و مواهب الهى است؛ امّا ديدگاه نخست بهتر به نظر مى رسد.حضرت موسى ندا را از درخت شنيد، چرا كه خداى جهان آفرين پيام و سخن خود را در درخت قرارداد و آن درخت فرودگاه و تجلى دهنده پيام آفريدگارش بود، چرا كه سخن و كلام، پديده و عرض مى باشد و نياز به جايگاه دارد، به هر حال موسى به قدرت اعجاز دريافت كه آن ندا و پيام از سوى خداست و والاترين جايگاه و موقعيت معنوى پيامبران هم همين است كه كلام و پيام خدا را بدون واسطه دريافت دارند و به گوش ظاهر و يا گوش جان بشنوند.در اينجا پيام بدين صورت طنين افكند كه:أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ. هان اى موسى! منم، من؛ خداوند يكتا و بى همتا، خداى تو، پروردگار همه جهانيان و آفريدگار و فرمانرواى جهان ها و پديده هاى گوناگون.بدين سان موسى پيام و سخن حق را از آن درخت مبارك و مقدس دريافت، چرا كه ذات پاك و بى همتاى او برتر از آن است كه در آن درخت يا هر مكان ديگرى حلول كند و قرار گيرد، چه كه او نه جسم است و نه عرض.
لطفا منتظر باشید ...
