3 . بيت المال. - حوزه، نیازها و انتظارهای نظام نسخه متنی

(فهذا لايفى بدم ابيك؟ بلى واللّه هذا يفى بدماء اهل الارض كلهم من الاولين والاخرين سوى الانبياء والائمة(ع)14.

آيا اين كار وفاء به حق تو نمى كند؟ به خداى سوگند اين حق خون همه مردمان روى زمين به جز پيامبران و ائمه(ع) را كفايت مى كند.

به روزگار امام صادق(ع) گروهى از عالمان شيعى به ميان قبائل و عشائر شيعى مى رفتند و آنان را با احكام و سنت آشنا مى ساختند. مردم نيز به آنان كمك مى كردند. برخى مى پنداشتند كه دريافت وجه از مردم اكل از راه دين است و نادرست. امام صادق(ع) چنين برداشتى را نادرست مى شمارد:

(ليس اولئك بمستاكلين انما المستاكل بعلمه الذى يفتى بغير علم ولاهدى من اللّه عزّوجل ليبطل به الحقوق طمعا فى حطام الدينا.15)

اينان مستأكل به علم نيستند. كسانى مستأكل به علم اند كه بدون دانش و هدايت از سوى خدا فتوا مى دهند تا حقوق مردم را پايمال سازند به خاطر طمعى كه به دنيا دارند.

امامان(ع) به شيعيان توصيه مى كردند در توزيع انفاقات خود كسانى كه در راه دين مهاجرت كرده و از عقل و تفقه بيشترى برخوردارند پيش دارند:

عتبه مى گويد: به امام باقر گفتم: من گاه چيزى را به عنوان هديه ميان يارانم توزيع مى كنم شيوه آن بهتر است چگونه باشد امام فرمود:

(اعطهم على الهجرة فى الدين والعقل والفقه)16

آنان كه براى دين مهاجرت كرده و از خرد و فقاهت بيشترى برخوردارند پيش دار.

برخى هم به دور از تشكيلات رسمى در مسجد و كوچه و بازار به گفتن حكايات و داستانهاى تاريخى و مذهبى براى مردم مى پرداختند. اين گروه كه در ميانشان افراد واعظ و هدايتگر بسيار بود با گفتن داستانهاى عبرت انگيز و آيات قرآن به رشد و هدايت جامعه كمك مى كردند. سخنوران گاه با شركت در

جنگهاى مذهبى سپاهيان را تهييج مى كردند.

در قيام توابين در سال 65 به رهبرى سليمان بن صرد خزاعى براى خونخواهى امام حسين سه نفر از سخنوران شركت داشتند و با كلمات پرشور و احساس برانگيز به بسيج مردم مى پرداختند.

در جنگهاى ديلمان نيز گروهى از قصاص حضور يافته بودند17.

مردم به واعظان علاقه بسيار داشتند. پر شورترين خطبه هاى دينى اندرزهايى بود كه واعظان و سخنوران ايراد مى كردند:

(اينان در روزهاى ماه رمضان يا جمعه بعد از نماز به وعظ مى پرداختند. در آن زمان بسيارى را عادت بر اين بود كه از واعظ مشهورى دعوت مى كردند كه اندرزشان بگويد و از خدا بترسند و چه بسا سخنان درشتى كه از واعظ مى شنيدند18.)

در روزگار مأمون مردم پول و واگذاردن خانه به واعظان را در كنار مسجد سازى و يتيم نوازى و كمك به رزمندگان اسلام جزء اعمال نيك مى دانستند19.

به جزء اين گروه مردم به معلمان قرآن و نويسندگان كتاب خدا كمك مى كردند و بودجه اين گروه از مروجان فرهنگ دينى از اين راه تأمين مى گرديد20.

3 . بيت المال.

بيت المال خانه دارايى جايى بود كه در آن اموالى را كه همه مسلمانان را در آن حق بود مى نهادند. در حيات پيامبر(ص) مسلمانان سازمان مالى بسيار ساده اى داشتند و در آمد آن تنها زكات انصار توانگر و غنائم اندكى بود كه در جنگها با قبائل عرب به دست مى آمد. اينها به علاوه ساير اموالى كه متعلق به عموم مردم و نظام اسلامى بود در تحت نظارت پيامبر(ص) در موارد خود مصرف مى گرديد.

گرچه در سيره پيامبر(ص) سخنى از صرف بودجه رسمى بيت المال براى

تربيت طالبان علم به ميان نيامده است ولى از موارد كمك پيامبر به واليان و قضات مى توانيم استفاده كنيم كه مروجان دين در موارد بسيار از بيت المال استفاده كرده اند. واليان پيامبر افراد شايسته اى بودند كه علاوه بر اداره سياسى و قضايى حوزه مأموريت اقامه جماعت و تعليم دين را نيز بر عهده داشتند و مخارج خود را از بيت المال دريافت مى كردند.

از جمله فرستادگان حضرت عمروبن حزم بود كه علاوه بر ولايت بر بنى حارث مسؤوليت نشر شعائر اسلام و تعليم قرآن و سنت را نيز بر دوش داشت21.

معاذبن جبل و عتاب بن اسيد بعد از فتح مكه براى اقامه جماعت و تعليم احكام و سنت برگزيده شدند:

(واستعمـل على مكـه عتاب بن اسيد يصلى بهم و معاذبن جبل يعلمهم السنن والفقه)22

بودجه عتاب از بيت المال ماهانه سى درهم بود. عتاب در جمع مكيان مى گفت: پيامبر اسلام برايم روزانه درهمى تعيين فرموده و من در سايه آن از هر نوع كمك مالى شما بى نيازم23.

در مواردى كه سپاهى ويژه تبليغ از مركز به ميان مردم مى رفت دور از انتظار نيست كه بودجه زندگى و مخارج سفر آنان از بيت المال تأمين مى شده است. علاوه بر اينها پيامبر(ص) طالبان علم را ارج مى نهاد و براى تشويق مردم به علم و تفقه و ياد گرفتن قرآن جوائزى از بيت المال براى ايشان در نظر مى گرفت24.

بعد از پيامبر نيازهاى مذهبى مردم گسترش يافت و نياز به تعليم قرآن و آموزش احكام به ملتهاى نو مسلمان ايجاب مى كرد كه هسته هاى علمى و تبليغى تقويت شود و برگزيدگان صحابه وقت و امكانات بيشترى را براى تبليغ دين بگذرانند و برخى براى آموزش مردم رهسپار مناطق دور دست گردند. فزونى در آمد بيت المال به خليفه امكان مى داد كه علاوه بر مخارج جنگجويان و كارگزاران نظام اين گروه

نيز از بيت المال استفاده كنند و خلأ ترويج مكتب و آموزش اعتقادى مردم از ناحيه در آمدهاى عمومى پرگردد.

عمر به افرادى كه براى آموزش احكام و قرآن به شهرها اعزام مى شدند از بيت المال وجهى را اختصاص مى داد. عمار ياسر و عبداللّه بن مسعود و حذيفه به مداين فرستاده شدند. عمار امير بود و عبداللّه بن مسعود وزير و معلم قرآن و شريعت. بودجه اين سه نفر روزانه گوسفندى از بيت المال بود.25

بالاتر آشنايان با قرآن و عالمان به كتاب خدا را در تقسيم بودجه عمومى بر ديگران برترى مى بخشيد وبراى آنان جايگاهى ويژه در نظر مى گرفت26. ابن عباس كه در فن قرائت و تفسير قرآن و فهم احكام و ادبيات عرب استاد بود و اوقات خود را به تعليم و تعلم مى گذراند سهميه اى همانند مجاهدان پيشگام و رزمندگان جنگ بدر داشت.

عمر در جواب اعتراض كسانى كه اين رتبه را شايسته نوجوانى چونان او نمى پنداشتند چنين مى گفت:

(وى در فهم قرآن و احكام از ديگران آشناتر و سزاوار اين امتياز است27.)

علاوه بر مروجان دين و اساتيد قرآن و سنت علاقه مندان به تعلم علوم دين و قرآن از جانب حكومت تشويق مى شدند و سهميه اى ممتاز از بيت المال برايشان در نظر گرفته مى شد.