بودجه حوزه از غيبت ولى عصر تا استقلال اقتصادى - حوزه، نیازها و انتظارهای نظام نسخه متنی

مدارس آيات خلت من تلاوته ومنزل وحى مغفر العرصات ارى فيئهم فى غير هم متقسما و ايـديهم عــن فيئهم صفرات53 سراهايى كه جايگاه تلاوت قرآن بود از صداى قرآن خاموش ماند و فرودگاه وحى به ويرانه تبديل گشت. بهره و سهم فرزندان پيامبر ميان بيگانگان تقسيم مى شود و دستهاى ايشان از بهره خويش تهى مانده است. امامان شيعه نزديك شدن علما را به دستگاههاى جائر موجب تأييد بيدادگريهاى آنان مى دانستند از اين روى آنان از همكارى با خلفا و نزديك شدن به آنان برحذر مى داشتند54.

محروميت از بيت المال و كمكهاى حكومتى دانشمندان آزاديخواه را دچار فقر و تنگدستى كرد. از اين روى براى اين دسته از فقهاء و راويان حديث بويژه پيروان اهل بيت راههاى ديگرى از سوى ائمه انديشه شد. از جمله خمس و كمكهاى مردمى.

خمس كه از منابع اصلى بيت المال بود بيشتر از غنائم جنگى و فيٌ تأمين مى گرديد. ولى خمس در آمد و ارباح مكاسب از مردم گرفته نمى شد و از ديدگاه فقهاى مورد قبول حاكمان اموى و عباسى مشروعيت نداشت. ولى در نظر امامان شيعه(ع) خمس بر منافع از حقوق شرعيه اى بود كه مردم وظيفه داشتند آن را به امام و حاكم واقعى بپردازند. شيعيان از نقاط گوناگون جهان: عراق حجاز خراسان و... اموال واجب خود را به نزد ائمه مى آوردند و به طور سرّى به آن بزرگواران تحويل مى دادند. حاكمان عباسى گاه از اين اموال تعبير به خراج غير

رسمى مى كردند و از ازدياد قدرت مالى امامان از اين ناحيه وحشت داشتند55.

گاه شيعيانى كه در دستگاه حكومت عباسى داراى منصب بودند خمس در آمد خود را به نزد امامان مى فرستادند.

حكم بن علباء اسدى والى بحرين خمس اموالش را به امام باقر مى داد. حسين بن عبداللّه نيشابورى حاكم نيشابور اموال واجبش را به امام جواد وا مى گذارد. همچنين على بن يقطين وزير هارون كمكهاى زيادى به امام كاظم(ع) مى كرد56.

ائمه بخشى از خمس را در راه تأمين زندگى خود و نزديكان پيامبر به كار برده و بخش بيشترى را در راه پيشبرد دين و مكتب و حمايت محرومان. به تعبير امام رضا(ع):

(... ان الخمس عوننا على ديننا وعلى عيالاتنا وعلى موالينا.57)

خمس كمك براى ما بر دين و برخانواده و بر پيروان ماست.

ائمه (ع) در سايه توان اقتصادى به گسترش علوم دينى كمك مى كردند و معلمان قرآن و راويان حديث و مبلغان دين را تشويق معنوى و مادى مى فرمودند: امام باقر(ع) كه حوزه تدريس گسترده اى داشته و امكانات مالى به نسبت وسيع زندگى طالبان علم را تأمين مى كرد و براى كسانى كه به حضورش مى شتافتند پوشاك و لباس فراهم مى آورد.

عمروبن دينار و عبيداللّه بن عبيدبن عمير از اصحاب امام و فقهاى اماميه گفته اند:

(ما لقينا ابا جعفر محمدبن على(ع) الا وقد حمل الينا النفقه والصله والكسوه ويقول هذه معده لكم قبل ان تلقونى58).

هرگاه كه امام باقر را زيارت مى كرديم براى ما خوراك و پوشاك و هداياى ديگر مى فرستاد و مى فرمود: اينها را قبل از ملاقات براى شما آماده كرده بودم.

و سليمان بن قرم از راويان حديث مى گويد:

(امام باقر به ياران خود پانصد و ششصد تا هزار درهم جايزه مى داد و از صله دادن به ياران و كسانى كه براى طلب حديث به سوى آن حضرت مى آمدند خسته نمى شد.59)

امام صادق(ع) كه پس از پدر وارث گسترده ترين حوزه تدريس بود و طالبان علم بسيارى از محضرش بهره مى بردند روش پدر را دنبال كرد و وصيت آن حضرت را در حمايت از يارانش 60 كه بيشتر از فقها و عالمان بودند به انجام رسانيد. طالبان علم را بر خوان خود مى نشاند به منازلشان غذا مى فرستاد61 و شاگردانش را به همراهى ياران و همرديفان خود توصيه مى كرد62.

امامان(ع) به موازات كمك به متكلمان شيعه و راويان حديث به شاعران و سخن سرايان شيعه كه زبان رساى فرهنگ و انديشه علوى بودند و در استحكام پايه هاى مذهب اهل بيت نقشى مؤثر داشتند كمك مى كردند63.

نتيجه اين كه از صدر اسلام تا سده سوم هجرى معيشت حوزويان و علما از راه كسب و كار كمكهاى مردمى و بيت المال اداره شده است.

كمكهاى رسمى بيشتر به علما و مفسران و اساتيد تعلق مى يافته و در موارد بسيار طالبان علم و دانش پژوهان علوم دين و جويندگان حديث نيز از آن استفاده كرده اند.

بودجه حوزه از غيبت ولى عصر تا استقلال اقتصادى

از عصر غيبت كه از نيمه دوّم قرن سوّم آغاز شد كار عالمان دينى بويژه روحانيت شيعه بيشتر گرديد و نياز به تشكل و برنامه ريزى در تعليم و تبليغ و تنظيم مدارس به روش جديدتر بيش از پيش احساس شد. غيبت امام و لزوم جمع آورى احاديث و روايات پراكنده و ترس از بين رفتن متون اصيل دينى سبب گرديد كه محدثان و فقهاء فعاليت خود را افزايش دهند و براى جمع آورى احاديث به رحله هاى علمى وسيعى دست زنند. شيخ صدوق از محدثان نامى شيعه براى

اين مقصود با مشكلات مسافرت در آن روزگار از شهرهاى قم رى نيشابور توس سرخس مرو سمرقند بلخ فرغانه استرآباد همدان بغداد كوفه مكه مدينه و... ديدار كرد64.

حوزه هاى شيعى با مسائلى روبه رو شد كه در گذشته كمتر با آنها رو به رو بود: تبيين و تفسير مباحث دينى دفاع از عقيده و دفع شبهات كلامى و...ثقة الاسلام كلينى كتاب (كافى) را در مدت بيست سال تأليف كرد. انگيزه نگارش را زدودن جهل و تقليد باطل و هدايت مردم عنوان كرده است65.

ابن ابى زينب معروف به نعمانى كتاب (الغيبة) را در همين راستا به نگارش در آورد66.

اين نيازهاى جديد موجب شد عالمان شيعى شبانه روز به تحقيق و تتبع و تأليف و تدريس و... بپردازند.

آنان از فرصتهاى به دست آمده بهره بردند و به تلاش پرداختند و به هدفهاى والايى دست يافتند و آثارى عظيم از خود به يادگار گذاردند و شيعه را عالمانه و در سطح گسترده اى مطرح كرده اند.

به نوشته مقدسى:

(علم جز به كسى كه كلاخود را وقف آن كرده مطيع و منقاد شود و عروس دانش جز به روى آن كه با تمام وجود خود را بدو بخشيده چهره نگشايد. براى رسيدن به اين منظور و يافتن مطلوب بايد با هوش تابناك و انديشه با صفا به يارى خدا و با هدف درست دامن همت به كمر زد و شبها بيدار ماند با درد همسر و با رنج همسفر شد تا كم كم دسترسى پيدا شود و اندك اندك ديدار نصيب گردد.)67

البته خود را وقف علم كردن و شب و روز در پى دانش دويدن فراغت بال و آرامش خيال مى طلبد و بودجه دست افزار و وسيله سفر و نان و مسكن مى بايست فراهم باشد. جدا از افرادى كه با تحصيل نيمه وقت بخشى از فرصتهاى خود را

در تجارت سپرى مى كردند68 چون: ابن بابويه و يا چون برخى از اساتيد صدوق كه از رنگ ريزى و پنبه زنى امرار معاش مى كردند69 و يا مثل شهيد در عين كندوكاو وسيع علمى از راه ربح زرع و باغدارى امرار معاش مى كردند بودجه بيشتر طالبان علم و اساتيد كه از در آمدهاى شخصى محروم بودند.70

به اين شرح است:

1 . بيت المال: تبيين و تفسير مكتب پاسخ گويى به نيازهاى جديد فراروى نظامها و جامعه ها رفع شبهات و... از مسائلى بود كه مستقيم و غير مستقيم بر دوش حكومت بود و حاكمان به عنوان مسؤولان جامعه اسلامى نمى توانستند از برابر آن بى تفاوت بگذرند.

براى پاسخ به اين نيازها لازم بود حكومت از عالمان دين كمك بگيرد. تشكيلاتى به وجود بياورد و عالمان دين را به كار بگيرد و از تأليفات سخنان و مناظرات آنها در راه رشد و بالندگى فرهنگ اجتماع و دفاع از عقايد اسلامى بهره برد.