حوزه، نیازها و انتظارهای نظام نسخه متنی

گسترش دامنه علم وانديشه تدوين كتابهاى سودمند ادبى و سياسى و فقهى و تفسيرى مناظره هاى سالم مذهبى روياروييهاى سالم انديشه ها و... در برخى از ادوار نمونه اى از توجه حكومتهاى اسلامى به عالمان دين و ترويج دانش است.

صرف نظر از كسانى كه در مشاغل روحانى به خدمت مشغول بودند اكثر علما كه آزادنه به امر تعليم و تعلم تفسير قرآن جمع حديث و آموزش عمومى اشتغال داشتند نيز كم و بيش از سهميه سالانه يا ماهيانه برخوردار بودند و يا لااقل عطاياى گاه و بيگاه حكومتها به آنان تعلق مى گرفت.

معتضد عباسى براى اقشار گوناگون اهل علم از اديبان و فقها مقررى معين كرده بود. برخى از علما كه در رشته هاى مختلف متبحر بودند از دفاتر متعدد ماهانه دريافت مى داشتند. زجاج كه درعلم و ادب و تفسير و نويسندگى تخصص داشت از سه محل حقوق دريافت مى كرد. به نوشته ابن نديم: (جعل له رزق فى

الندماء و رزق فى الفقهاء ورزق فى العلماء نحو ثلاثمائه دينار)71

مقررى زجاج از دفاتر نديمان و فقها و علما حدود سيصد دينار بوده در موردى معتضد براى يكى از فقها ده هزار درهم فرستاد كه وى از گرفتن آن سر باز زد72.

معتضد بر آن بود كه دايره كمك به طالبان علم و دانش را از بيت المال افزايش دهد. براى اين كار در نظر داشت در كنار قصر خود خانه ها و اماكن مسكونى و مقصوره اختصاص دهد و بزرگان هر پيشه و افراد ماهر در رشته هاى علوم عملى و نظرى را در آن به كار گيرد و وسائل زندگانى آنان را در حد مطلوب فراهم آورد تا هر كس قصد آموختن دانش را دارد ضمن مراجعه به مسؤول آن قسمت علوم مورد نياز خود را فراگيرد. براى اين كار خانه هاى شخصى واقع در شماسيه بغداد خريدارى شد ولى پيش از انجام كار خليفه در گذشت73.

موفق نيز به علماء اهميت مى داد. و براى علماى نامور و مورد علاقه خود از بيت المال مقررى برقرار كرده بود. ابوالعباس ثعلب از علماى ادب و علوم قرآن از عالمانى بود كه مشمول مقررى ساليانه بيت المال قرار گرفت74.

در وزارت على بن عيسى فقيهان بالاترين مقررى را از بيت المال دريافت مى كردند. على بن فرات نيز كه در سال 296 به وزارت رسيد نسبت به حوزويان توجه كامل داشت اين وزير دانش پرور كه تشكيلاتى مستقل از خليفه داشت مظهر حشمت و شوكت بود. طبقات گوناگون: شعرا ادبا فقها و... از وى مستمرى دريافت مى كردند.

ابن فرات براى فقهاء وعالمان و محدثين روزى بر قرار كرده بود75. ابوالقاسم حسين بن روح از علماى بزرگ شيعه و وكيل ولى عصر نيز از كمكهاى وى برخوردار بود76.

با روى كار آمدن آل بويه مكانت و جايگاه علما بالا گرفت. همه علماى مذاهب در نزد آنان مورد احترام بودند و با حمايت آنان به خدمات فرهنگى و

مذهبى اشتغال داشتند. بويژه شيعيان بعد از سالها رنج و زحمت توانستند به مراكز قدرت نزديك شوند و سهمى از آن را از آنِ خود سازند. همزمان با حكومت بوييان در عراق و ايران حكومت مصر و طبرستان نيز در اختيارِ شيعيان بود. فقيهان و محدثان و متكلمان شيعى فرصت يافتند در فضايى مناسب منابع و مصادر شيعى را جمع آورى و فقه اهل بيت را احياء كنند. روابط و همكارى متقابل حوزه و حكومت بركات بسيارى را براى دنياى شيعه در بر داشت. امراء و وزراى شيعى از بيت المال به عموم علماى مذاهب اسلامى بدون توجه به اعتقاد و مذهب آنان كمك مى كردند.

براى آنان كتابخانه ساختند و امكانات نشر علم و دانش و تأليف و تصنيف را براى ايشان فراهم آوردند. عالمان نيز حكومت را در رفع مشكلات اعتقادى قضايى و... كه در رابطه با حوزه كار آنان قرار داشت يارى مى رسانيدند77.

عضدالدوله ديلمى به شيخ مفيد و شاگردان مكتب وى ارج مى نهاد. به زيارتش مى شتافت. بخصوص بعد از پيروزى شيخ بر رمانى در مناظره درباره امامت عضدالدوله بسيار مسرور شد و براى شيخ خلعت فرستاد و از بيت المال براى وى مقررى برقرار ساخت.

(فخلع عليه خلعة سنيه وامر له بفرس محلى بالزينه و امرله بوظيفه تجرى عليه78)

براى شيخ خلعتى ساليانه و اسبى آراسته فرستاد و از بيت المال براى او وظيفه برقرار ساخت.

شهرستانى روابط شيخ مفيد و آل بويه را چنين ترسيم كرده است:

(شيخ مفيد در آغاز كار بوييان به آنان پيوست و بين آنان روابط عميق و استوارى بر قرار شد. آل بويه آن چنانكه شايسته شيخ بود جايگاه وى را درك كردند و براى او و شاگردان مدرسه اش مقررى معين داشتند و (جامع براثا) در مدرسه كرخ بغداد را براى وعظ و اقامه نماز جمعه و جماعت به شيخ اختصاص دادند79.)

عضدالدوله به حوزه نجف علاقمند بود و بناهاى با شكوه به مشهد امام على بنا كرد و براى مجاوران درگاهش كه اكثرا به تعليم و تعلم مشغول بودند شهريه درخورى در نظر گرفت. نجف در سايه حمايتهاى آل بويه به صورت مركزى براى مطالعه تفكر و فقه جعفرى در آمد.

او در سال 371 هـ .ق كه به زيارت نجف رفت به همه مردم به حسب شان و منزلتشان بخشش كرد.فقراء و فقيهان اين شهر را به سه هزار در هم ويژگى بخشيد80.

صاحب بن عباد از وزراى آل بويه كه خود نيز از علم و دانش بهره داشت با حوزه پيوندى عميق داشت81 و در راه توسعه علم و ادب ايجاد امكانات معيشتى و آموزشى براى محصلان و محققان علوم دينى و تشويق نويسندگان سخاوتمند بود. صاحب براى عموم علماى حوزه و سادات رتبه و مقررى قرارداده بود82. او ساليانه پنجاه هزار درهم به بغداد مى فرستاد تا بين علما و فقها و سادات و شاعران قسمت كنند83.

نياز جامعه به توسعه فقه و حديث و احتياج حكومت به تبيين مسائل قضايى و سياسى مورد ابتلا ايجاب مى كرد كه حكومت سهم بيشترى از بيت المال را به فقها و... اختصاص دهد.

علاوه بر حوزه بغداد ساير حوزه هاى علوم دينى و علماى ديگر در رى و قم و قزوين الطاف صاحب بهره مند مى شدند84.

حسن بن محمد قمى مولف تاريخ قم نوشته است:

(وى در سايه برادرش كه والى قم از سوى صاحب بن عباد بود توانسته است به امكانات دولتى دست يابد و اطلاعات ذى قيمت تاريخ قم را گردآورى كند.85)

شيخ صدوق در سال 352 با حمايتهاى مالى و معنوى حسن ركن الدوله و صاحب بن عباد توانست به كوششهاى علمى خود ادامه دهد و با رحله هاى علمى به

شهرهاى گوناگون اسلام مجموعه گرانبهايى از ميراث شيعى راجمع آورى و براى ما نگهدارى كند86.

كمكهاى امرا و وزراى آل بويه علاوه بر مناطق تحت نفوذ خود يعنى عراق و رى خراسان را نيز در بر مى گرفت. غزنويان امنيت مالى و جانى را از شيعيان و رهبران مذهبى آنان سلب كرده بودند و به اندك بهانه آنان را مى كشتند و... آل بويه توسط فرستادگان مخفى نويسندگان امامى المذهب و علماء را اداره مى كرد. على فخرالدوله (م387) قبل از وفات پدرش حسن ركن الدوله چندين سال مقيم طوس بود و مخارج نويسندگان اماميه را مى پرداخته است. بعد از فخرالدوله همسرش سيده و فرزندش مجدالدوله راه او را دنبال كردند. به احتمال بسيار فردوسى كه از حكيمان و شعراى شيعى مذهب بوده و در نزد حكام خراسان بهره اى نمى يافته از اين كمكها بهره مند مى شده است87.

امراى قزوين نيز به حوزه كمكهاى ارزشمندى مى كردند و با استفاده از نفوذى كه بر آن حدود داشتند زمينه را براى پرورش عالمان و نويسندگان متعهد فراهم مى كردند. ابوالحسن و ابوالقاسم جعفرى كه رياست قزوين را به روزگار بوييان بر عهده داشتند در كمك به اهل علم مشهور بودند88.

شرفشاه بن محمد جعفرى كه صاحب ثروت و مكنت بود اهل علم را احترام مى كرد و براى كسانى كه از راههاى دور و نزديك براى طلب دانش به قزوين وارد مى شدند وسائل و امكانات معيشت و آرامش علمى را فراهم مى آورد89.

حمدانيان كه در نواحى شام و حلب حكومت داشتند ادب دوست بودند و عالمان و انديشه وران را ارج مى نهادند و امكان و لوازم معيشت و تحقيق را در اختيارشان مى گذاشتند. سيف الدوله در حلب مقدم ابونصر فارابى را گرامى داشت و براى آسايش وى خانه اى را به او بخشيد.

به گفته ابن خلكان ابونصر فارابى از همه كس به دنيا بى علاقه تر بوده و به كار و مسكن اعتنايى نداشت:

(سيف الدوله از احتياجات او پرسيد فارابى گفت: كه روزانه چهار درهم او را بس است. امير همين مبلغ از خزانه براى او مقرر داشت و به همان قناعت مى كرد تا درگذشت90.)

دولت فاطمى مصر با سعه صدرى كه داشت از بيت المال به همه ارباب مذاهب كمك مى كرد. نعمان بن محمد قاضى مصر و فرزندان او در سايه حكومت فاطميان توانستند انديشه هاى شيعى و علوى را مطرح سازند.

جامع الازهر كه مركزى بزرگ براى ترويج دانش بود توسط فاطميان ساخته شد. در الازهر علوم مختلف تدريس مى شد و امكانات تدريس و تحصيل براى شاگردان و اساتيد فراهم آمده بود.

خليفه فاطمى در سال 378هـ . ق. هدايا و كمكهاى مالى را به استادان فقه جامع اختصاص داد. سرايى در جامع الازهر مصر براى فقهاء تاسيس كرد و ارزاق كافى براى هر يك از ايشان در نظر گرفت91. به روزگار فاطميان حقوق استادان ممتاز در الازهر صددينار در ماه بود كه برابر حقوق قاضى القضاة بود و حقوق واعظ مسجد از ده تا بيست دينار متفاوت بوده.92

در زمان الحاكم كتابخانه فاطميان مصر صدهزار كتاب داشت و اين تعداد به روزگار مستنصر فاطمى به دويست هزار رسيد. اين كتابها به اهل علم عاريه هم داده مى شد93.

سامانيان كه در قرن چهارم در شرق بلاد اسلامى حكمرانى مى كردند منزلت علماى آن ديار را پاس مى داشتند و از بذل بيت المال در ترويج علم و دانش كوتاهى نمى كردند.