باب دوّم آثار، قبور و چاه هاي واقع شده در جهات چهارگانه
در سمت جنوب، روستاي قبا واقع است و در آن مسجدي است كه بر اساس تقوي بنا نهاده شد;9 مسجدي زيبا و بزرگ، با گنبدي گچكاري شده، كه داراي منبر و جايگاه چوبي براي مؤذّن است. مناره آن داراي دو بالكن است و در صحن مسجدگنبد كوچكي قرار گرفته كه به «مبرك الناقه» (محل نشستن شتر) معروف است. اينجا محلّ نزول آيه است. همچنين طاقي كوچك و محرابي در سمت شرقي محراب بزرگ قرار داده شده است. امّا محراب پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه در آن واقع شده، محلّ اوّلين ستون محراب بزرگ به سمت شمالي است و در وسط آن باغي كوچك قرار گرفته كه داراي نخل ها و چاه كوچكي است از سمت غرب آن و روبروي در كاروانسرا و در جنوب آن باغ مرحوم نور الدين شهيد قرار گرفته است. از چاه هاي موجود مي توان به چاه اريس اشاره كرد. گنبدهاي زيادي در مسجد بزرگ واقع است كه تفصيل آن در كتاب «الخلاصه» آمده است.10در حره، نزديك باغ معروف به قوّيم، مسجد كوچك بي سقفي است، كه به مسجد مصبّح معروف است. اين مسجد در راهي است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با ابوبكر به هنگام هجرت به مدينه از آنجا عبور كرد.11 روستاي دوم «قربان» است كه در شرق قبا قرار گرفته و در آن مسجد «فضيخ» در رود ابي جيد واقع شده است. اين مسجد سقف ندارد و از چاه هاي موجود اين روستا مي توان به چاه «العهن»، كه اكنون نيز مورد استفاده مردم است، اشاره كرد.12 روستاي سوم «عوالي» است كه در شرق قربان واقع است. اين روستا در وسعت و زيادي نخل به اندازه قبا و قربان است. گفتني است كه آب روستاي قبا گوارا و خالص و آب قربان نا خالص است. از آنجا كه در اين دو روستا آب مناسب وجود دارد، ميوه ها و گل هاي متنوّع و فراوان يافت مي شود. آب عوالي از آب اين دو روستا پست تر و ناخالص تر است.از چاه هاي موجود عوالي مي توان به چاه «العريس» و«الفقير» اشاره كرد و همچنين محلّ خوردن آب مادر ابراهيم، فرزند حضرت پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز در اين روستا واقع است. هواي عوالي از بقيه روستاها پاكيزه تر است. در فاصله بين اين روستا و مدينه نخلستان هاي بسياري وجود دارد. مسجد عمر فاروق در همين ناحيه، در محدوده ديوار محله مناخه، نزديك كانال ابوجيد قرار گرفته است. اين مسجد يك مناره دارد. همچنين مسجدي قديمي، بدون مناره نيز پيرامون منطقه تا جور واقع شده است. در اين بخش و در داخل ديوار «جواني» چيزي وجود ندارد. در سمت شرق، روستاي «عريض» قرار دارد و آن اكنون تخريب شده است. در قسمت بالاي حره، روبروي كوه احد مرقد جناب علي العريضي فرزند امام جعفر صادق(عليهما السلام) قرار گرفته است. اين مرقد داراي مسجد سقف داري است و در كنار گنبدِ مسجدنيز گلدسته اي سرپاست. در قسمت غربِ مقام مزرعه هاي بسيار، با چاه هاي فراوان وجود دارد كه به «مزرعه هاي ابورشيد» معروف است و فاصله بين اين مكان با مدينه منوّره، از طريق حرّه شرقي به صورت پياده، يك ساعت و براي سوار كار كمتر از يك ساعت است.13 در قسمت ياد شده، بعد از فرود از بالاي حره به دشت، كه به محله «باب الجمعه» شهرت دارد و در سمتِ چپ كسي كه از مدينه به سمت عريض مي رود، «مسجد الاجابه» قرار دارد. اين مسجد از مساجد سرپا و موجود است و در ميان باغ هايي كه در بلندي قرار گرفته اند واقع شده است.14در سمت قبله، پشتِ باغ معروف به عنبريه، نزديك مزارع سمت حرّه شرقي كه به «دشم» معروف است، سه گنبد قرار گرفته است كه صحن يكي از آنها با سنگ سياه ساخته شده و مردمِ روزگار ما آن را محل نزول سوره مائده مي دانند. گنبد دوم محل دفن دلدل استر پيامبر(صلي الله عليه وآله) است و سومين گنبد ياد شده، روشن نيست كه مربوط به چيست. در سمت شرق بقيع دو گنبد واقع است; يكي از آنها مقبره ابو سعيد خدري انصاري است و در كنار آن گنبد فاطمه بنت اسد مادر حضرت علي بن ابي طالب «عليهم السلام» قرار دارد.15 پس از آن بقيع است كه در خارج از ديوار سلطاني «جواني» مقابل باب الجمعه مذكور واقع شده است. اين قبرستان داراي ده گنبد و بقعه و يك مسجد معروف به مسجد ابوكعب است. در سمت جنوبي آن گنبد آل البيت العظام واقع شده و آن بزرگترين گنبد است. در قسمت درِ شمالي آن برخي از سادات مدفون گرديده اند. در سمت درِ غربي بقعه اي قرار دارد كه مدفن برخي از اميران مدينه، از اشراف بني حسين مي باشد. بنابر قولي قبر حضرت فاطمه زهرا[(عليها السلام)] نيز در آن واقع است، همينطور قبر حضرت عباس ابن عبدالمطلب رضي الله عنه و قبرهاي حضرت امام حسن مجتبي و حضرت جعفر الصادق[(عليهما السلام)] نيز در آن قرار گرفته است.16 در سمت جنوبي گنبدي است كه چيزي در آن واقع نشده و به گنبد «قبة الاحزان» معروف است و شيعيان (از عجم) و ديگران در موسم حج آن را زيارت مي كنند.17در سمت شرق مسجد ابيّ بن كعب قبور بسياري قرار گرفته، كه از آنهاست قبور شيخ محمّد سمان مدني و فرزندانش. در شرق آن قبور، گنبد امّ المؤمنين ها18 واقع است; از جمله قبر عايشه مي باشد. بر قبر هفت نفر آنها يك گنبد قرار دارد. قبر ميمونه همسر ديگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مرز حرم مكّه در حديبيه واقع شده و قبر خديجه بنت خويلد نيز در درّه نور در مكّه قرار گرفته است. در سمت شرق گنبد همسران، گنبد دختران حضرت رسول(صلي الله عليه وآله)، يعني زينب و رقيه و ام كلثوم است. در سمت شمال، گنبد همسران پيامبر و گنبد عقيل بن ابوطالب واقع شده كه در آن گنبد، قبر سفيان بن حارث و عبدالله فرزند جعفر طيّار نيز قرار دارد. نزديك درِ اين بقعه، جنب ستون شمال شرقي، قبر سعد بن ابي وقاص است. در شمال گنبد عقيل بن ابي طالب، گنبد مالك بن انس و در شرق آن و متصل به گنبدِ مالك، گنبد عبدالله بن عمر و در شرق آن گنبد عثمان ابن مظعون است كه اوّلين مدفون در بقيع مي باشد. سنگ لحد او را پيامبر اكرم صلي الله عليه «وآله» وسلم خود با دستان مباركش در قبر گذاردند و سپس فرزند خويش; يعني ابراهيم را كنار آن دفن كردند. بنابر روايات صحيح، عبدالرحمن بن عوف و ابوهريره هم در كنار آنها هستند. در سمت شرق آن و در وسط بقيع مجاور درِ شمال غربي، قبور شهداي احد قرار دارد كه پيش از صدور فرمان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مبني بر دفن شهيدان در ميدان جنگ، به اين مقبره انتقال يافته و مدفون شده اند. در كنار اين قبور، بخشي براي دفن عامه مردم اختصاص يافته است. در قسمت آخر بقيع، در سمت شرقي، گنبد بسيار بزرگي است. در اين گنبد قبر عثمان بن عفان قرار دارد. در ناحيه شمالي آن، چسبيده به ديوار شمالي، گنبدي است شبيه به گنبد همسران و دختران پيامبر كه قبر حليمه دايه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در آن است و در پشت آن، پنجره كوچكي نيز وجود دارد. از سمت شرق آن، خارج از ديوار بقيع، گنبد فاطمه بنت اسد به چشم مي خورد كه پيشتر بدان اشاره شد. اطراف قبرستان بقيع را ديوارهاي گچي فرا گرفته و پنج در دارد: سه درِ آن در سمت غرب و دو در، در سمت شمال واقع است. يكي از درهاي غربي روبروي گنبد آل البيت العظام است كه اين در، ويژه داخل كردن جسدهايي از نخاوله19 است كه در حرم شريف بر آنها نماز نخوانده اند. درِ دوّم غربي، روبروي باب الجمعه است و از آن در جسدهاي اهالي و مجاوران منطقه و نيز حجاج و زايران را وارد مي كنند و آن در پيوسته باز است. و امّا سوّمين در غربي در گوشه ميانيِ سمت شمال قرار گرفته است. اين در نزديك مقبره هاي شهيدان احد است و باز نمي شود مگر در صورت وقوع مرگ هاي ناگهاني; چرا كه اين در به وضوخانه بزرگ نزديك است.امّا درهاي شماليِ بقيع; يكي از آنها نزديك به وضوخانه است و ديگري مقابل گنبد مالك بن انس قرار دارد. اين در به هنگام عيدها گشوده مي شود; زيرا مردم همه ساله بعد از فراغت از نماز عيد فطر و قربان، به زيارت بقيع مي شتابند و ازدحام به وجود مي آورند. در ميان بقيع و بقيعي كه در آن دو خانم بزرگوار، صفيه و عاتكه خواهرهاي حمزه[(عليه السلام)]مدفون گرديده اند، راهي است كه به سمت محله جزع در باب الجمعه و از آنجا به مسجد اجابه و به مدخل محلّه هتيم ـ كه در بالاي قسمت حرّه شرقي است ـ و از آنجا به مرقد عريض و مزرعه هاي اطراف مي رود و از آنجا به سوي راه شرقي و به راه حناكيه و ديگر راه ها مي توان رفت. محلّي كه (عمّه هاي پيامبر) مدفون گرديده اند، بخشي از قبرستان بقيع است، ليكن آنگاه كه سلطان سليمان خان قانوني، به سال هفتصد و پنجاه هجري ديوار جواني را با سنگ و گچ بنا نهاد، بيشتر قبرستان بقيع در شهر مدينه ماند. و بعد از نبش قبرها، خانه هاي بسياري در آنجا ساخته شد و آنجا به صورت منطقه اي مستقل درآمد كه الآن به «منطقه اغوات و خادمان حرم شريف» معروف است.پيرامون گنبدهاي عمه هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ديواري سنگي و گچي فرا گرفته و دري نزديك گنبد صفيه وجود دارد كه در آنجا ديگر كسي مدفون نمي گردد. اين در، در ايام حج براي زيارت باز است. در شرق اين مكانِ مقدّس، داخل ديوار جواني، در سمت راست، از داخل باب الجمعه گنبد بزرگي وجود دارد كه قبر اسماعيل فرزند امام جعفر صادق[(عليه السلام)] در آن است. در جوار حرم شريف، مقابل باب الجبر، مهمانسراي ايراني ها است. و در جنوب آن گنبد مرحوم نجم الدين زنگي واقع است. نقل شده كه وي به برادرش پادشاه اصفهان وصيت كرد او را در آنجا دفن كنند; از اين رو جسد ايشان را از اصفهان به حله و از آنجا به مكّه مكرّمه انتقال دادند و بعد از طواف دادن پيرامون بيت الله الحرام به مدينه منوّره بردند و در آنجا نيز به قبر پيامبرصلي الله عليه «وآله »وسلم طواف دادن و سپس در گنبد ياد شده به خاكش سپردند. فاصله بين آن گنبد و حرم پيامبر پنج ذراع و فاصله آن تا مرقد شريف پيامبر پانزده ذراع است. در جانب جنوب آن، گنبد ديگري است كه در قسمت شرق حرم شريف واقع شده است و بقعه ابوشجاع، يكي از علماي شافعي، در آن است. در قسمت جنوبي قبر ابو شجاع، خانه عثمان واقع است كه در آن شيخِ حرم پيامبر ساكن بوده است. در قسمت غربي، قبر عثمان بن عفان قرار گرفته و درِ آن مقابل درِ خانه هاي آل عمر است كه در اين زمان به «ديار العشره» معروف است و بين آن و خانه ابو ايوب انصاري ـ كه خوابگاه شتر (ناقه) پيامبر اكرم صلي الله عليه «وآله» وسلم به هنگام هجرت به مدينه بوده است20، راه ديگري وجود دارد كه به منطقه اغوات مي رود و درِ خانه مشيخه جليله در آن است. در جوار خوابگاه ناقه، خانه نايب حرم واقع است. مقابل آن، خانه نايبِ كتابخانه بزرگ مرحوم عارف حكمت بيگ، شيخ السلام آستانه قرار دارد. در اين كتابخانه كتاب هاي نفيسي موجود است كه در كتابخانه هاي ديگر يافت نمي شود. از اموالي كه به آستانه وقف مي گردد، براي آن كتابخانه به طور ماهانه هزينه مي شود.21 در سمت شمالي، كوه احد است. در دامنه جنوبي كوه احد و در كنار رود شظا كه اكنون به آبراه حمزه معروف است ـ مسجد حضرت حمزه(عليه السلام) واقع شده است. حمزه شير خدا و شير رسول خداست. او عموي پيامبر و سيد الشهدا بود. مرقد شريف ايشان و مرقد عبدالله بن جحش كه از مهاجرين بود، در اين مسجد واقع است.22 در ناحيه غرب مسجد، در قسمت الصّمد دايره اي برگرد قبور شهداي احد كشيده شده است. آن دايره اي كه از سمت شمالي مسجد كشيده شده، مكان كشته شدگان مدينه است كه آنان به هنگام زيارت رجبيه، در قرن دهم در جنگ بني علي (علويانِ ساكنان عوالي) كشته شدند. در مجاورت آنها، چشمه ديگري از چشمه عباس طيّار مدني است كه نزديك گنبد ثنايا است. قبّه ثنايا محلّ شكستن دندان هاي پيامبر در جنگ احد است كه آن را حاج رامز پاشا، داماد مرحوم سليم بيگ ماينجي از اهالي آستانه بنا نهاده است.23 در قسمت شمالي گنبد ثنايا و در پايين كوه، مسجدي است بدون سقف كه به محلّ نزول آيه كريمه معروف است.24 در قسمت شرق مسجد سيدالشهدا مخزن يا حوض بزرگي است كه به هنگام نزول باران پر از آب مي شود تا زائران بتوانند پيوسته از آن استفاده كنند. اين مخزن توسط مرحوم سنان پاشا، يكي از وزيران دولت عثماني ساخته شده است. در جنوب مسجد وحوض آب، جبل الرماة25 واقع شده كه به «عينين» نيز معروف است. در پايين كوه، از سمت شرق، مسجد كوچكي است كه گويند پيامبر صلي الله عليه «وآله» وسلم وقتي براي جنگ احد از مدينه خارج شدند شب را در آنجا سپري كرده، صبح به جنگ رفتند; يعني آنجا اقامتگاه ايشان در آن شب بوده است. در قسمت شرق اين مسجد بقعه زيبايي وجود دارد كه به «قبّه مصرع» معروف است و آن جايي است كه حضرت حمزه سيد الشهدا در آنجا از اسب خود فرو افتاد و به روي زمين آمد و مشركان اطراف او را احاطه كردند.پس زره ايشان به زمين افتاد و وحشي حبشي او را با نيزه از ناحيه پهلو مجروح ساخت. آن گنبد را هم حاج رمزي پاشا بنا نهاد.26 در كنار آن خانه اي وجود دارد كه نزديك به درِ آن باغ كوچكي است داراي درخت هاي نخل و براي آبياري آن از آب چاه يا آب باران استفاده مي كنند. در جبل الرماة خانه هاي بسياري از سنگ و خشت ساخته شده اند. اين خانه ها از آنِ افرادي است كه براي استفاده از آب و هواي خوبِ منطقه و در ايام ماه رجب براي زيارت حضرت سيد الشهدا مي آيند. تعداد اين خانه ها زياد است، چون افرادي كه در شب دوازدهم رجب براي زيارت حضرت سيد الشهدا مي آيند بسيار زياد هستند. آن شب ها شباهت زيادي به شب هاي منا دارد. بين مقبره حضرت و اين شهر پاك، نزديك باغ سالميه و بر مكاني مرتفع مسجدي است بدون سقف كه «مسجد شيخين» نامبردار است و اكنون به «مسجد درع» شهرت دارد. اين مسجد در سمت چپ كسي است كه به سوي مدينه مي رود و سمت راست كسي است كه به سوي شهداي احد حركت مي كند.27در قسمت غرب حرّه شرقي و در شاهراه بر روي بخشي از منطقه حرّه مسجدي وجود دارد كه سقف ندارد و آن به «مسجد مستراح» معروف است.28 در محلّه جزع صدقه، مسجد كوچكي است كه آن هم بدون سقف است. اين مسجدنزديك رود عين الصدقه است كه به «مسجد ابوذر غفاري» رضي الله عنه، شهرت دارد. نزديك ثنيه (ثنيه الوداع) در قسمت راست از داخل، كه به ديوار باغ معروف به زكي متّصل است و در غرب باغ معروف به داووديه قرار دارد، بقعه اي است كه در آن قبر سيد محمّد زكي الدين حسني، فرزند حسن مثني، فرزند امام حسن(عليه السلام) وجود دارد. ايشان در زمان عباسيان، به دليل بيعت مردم مدينه با وي كشته شدند. در قسمت شمال اين گنبد ثنيّه است كه روي آن ايوان يوسف پاشا واقع است كه امروز به «قُرين» معروف است.29 در قسمت شمال قُرين ياد شده، كوه ذباب است كه به «قرين پايين» مشهور است. بر آن كوه مسجدي است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به هنگام حركت به يكي از جهات براي جنگ در آنجا نشانه يا پرچم نصب كردند.30 در ناحيه شمالي شهر: چاه «حاء» روبروي باب المجيد، در قسمت شمال حرم شريف قرار دارد و چاه «بضاعه» نزديك باب شامي واقع است. اين چاه در باغي است كه اكنون به «بضاعه» شهرت دارد.31در داخل قلعه سلطانيّه مسجد عثمان بن عفان است. اين مسجد مناره و ايواني دارد كه روي دروازه قعله ياد شده قرار گرفته است. اما از سمت غرب، مسجد شجره32 ومسجد معرّس33در ذوالحليفه قرار دارند كه اكنون به «آبار علي» معروف است. مسجد شجره را در سال هزار و هفتاد هجري فردي از اهالي كشور هند، بعد از كسب اجازه از دولت عثماني بنا نهاد. مسجد معرّس در جنوب مسجد ذوالحليفه و ميقات ساكنين مدينه به هنگام حج است. در محلّه بني دينار، چاه عروه فرزند زبير بن عوام در كناره رودخانه عقيق واقع است. در قسمت شمال حرّه غربي و بر جانب حره، مسجد ذوقبلتين واقع شده است. از قسمت شمال در منطقه اي معروف وادي ابراهيم چاه رومه از چاه هاي باقي مانده است كه عثمان بن عفان آن را وقف نمود. در قسمت غرب كوه سلع چهار مسجد وجود دارد. از جمله مسجد فتح است كه از جنگ احزاب باقي مانده است و بر دو كوچه اي كه اكنون به مدرج مشهور است مسجد منارتين واقع شده و اكنون به گنبد خضر(عليه السلام) معروف است. در نقاط خارج از دروازه عنبريه مسجد سقيا وجود دارد. چاه سقيا در كنار آن از چاه هايي است كه اثر آن امروزه باقي است.34 داخل آن منطقه در جهت غربي و كنار خيابان مسجدي با گلدسته اي كوچك قرار دارد كه آن را حافظ بهرام آغا قزلار، يعني از خادمان سراي همايوني زمان حاضر، بنا كرده است. در كوچه كاتبيه مسجدي كوچك با مناره اي كوتاه است كه به مسجد (نمازخانه) ابن سانوسي معروف است كه ايشان ساكن جغبوب و پيشواي سانوسيه است. آنگاه مسجد خاسكيه است كه اكنون خسته خانه اي براي نظاميان گرديده است.35 پس از آن مسجد مصلّي است كه در وسط مناخه واقع شده است. اين مسجد امروزه در قسمت غرب مناخه موجود و داراي يك مناره است كه به «مسجد ابو بكر صديق» معروف است.36 و نيز مسجدي كه بر سرپا است و نزديك كوچه طيّار قرار دارد و آن به «مسجد علي بن ابي طالب» شهرت دارد. در جهت غربي چسبيده به ديوارِ «جواني» داخل شهر، مسجد صحابي گرانقدر، مالك بن سنان از شهداي احد واقع است. ايشان در مدينه منوره مدفون است. در كوچه طوال قبر عبدالله پدر رسول الله صلي الله عليه «وآله» قرار دارد كه مقام و جايگاه زيبايي است و همواره از سوي علاقمندان زيارت مي شود.37
لطفا منتظر باشید ...
