مسجد الفَسْح فسح به معناي گشايش در زمين است41 پيامبر ـ ص ـ پس از نبرد احد، در دامنه كوه و در يكصد متري همان شكافي كه هنگام جراحت به وسيله عـلـي ـ ع ـ مخفي شده بودند، جهت اقامه نماز ظهر و عصر از صخره كوچكي بالا رفتند و به علت وضعيت نامساعد جسمي خود، نشسته به اقامه نماز پرداختند. در اين حال تعدادي از صحابه نيز براي جماعت بر صخره رفتند ليكن فضاي كافي براي همه نبود لذا خداوند باري تعالي آيات مباركه فسح را در اين مكان نازل فرمودند: «يا ايُّها الَّذينَ آمَنُوا اِذا قيلَ لكم تفسحُوا فِي المَجالِس فَافسحُوا يفسِح اللّه لكم وَاِذا قيل انْشُزوا فَانْشُزوا يَرفَع اللّه الّذين آمَنُوا فيكُمْ وَالذين اوتُوا لعِلَم دَرَجات وَاللّه بِما تعلَمُونَ خبير».42 «اي اهل ايمان، هرگاه به شما گفتند كه در مجالس خود جاي را بر ديگري باز كنيد، امر خدا را بشنويد و چنين كنيد كه خداوند بر توسعه (مكان و منزلت) شما بيافزايد و هرگاه گفتند كه از جاي خود برخيزيد نيز حكم خدا را اطاعت كنيد كه خداوند مقام اهل ايمان و دانشمندان عالم را رفيع مي گرداند و خدا هر چه كنيد آگاه است.» و لذا به علت نزول آيات مذكور، بعدها مسجد كوچكي به مساحت دوازده متر ساخته شد كه به «مسجد الفسح» يا «مسجد احد» معروف گرديد. شايان گفتن است عده اي محل نزول آيات فسح را ايوان صفه دانسته اند. اين مسجد در شعب جرار43 ودر سمت راست كسي كه به سوي غار و محل اختفاي پيامبر مي رود قرار داشته و حدود 5/1 كيلومتر با مزار شهداي احد (در شمال شرقي) فاصله دارد. در سمت چپ آن بعدها خانه هايي ساخته شد كه امروزه اين خانه ها همچنان موجود و مردمي بسيار فقير در آنجا زندگي مي كنند. در دوران عثماني در اين مسجد تعميراتي بعمل آمد ولي به مرور زمان رو به ويراني نهاد. اكنون چيزي جز ديواره هاي خراب آن باقي نمانده و اطراف آن نيز حصار آهني كشيده شده است. مخروبه مذكور كمتر مورد توجه كسي قرار مي گيرد. 7 ـ جبل العينين يا جبل الرماة در جنوب كوه احد و تقريباً 5/1 كيلومتري آن كوه كوچكي به نام «جبل العينين» يا «جبل الرماة» قرار دارد. اين كوه كه به مثابه تپه اي كوچك است، همانگونه كه قبلاً گفته شد، نقش بسيار مهم و مؤثري به عنوان يك گذرگاه استراتژيكي در نبرد مهم «احد» ايفا كرده بود و پيامبر ـ ص ـ نيز چون بخوبي نسبت به موقعيت بسيار حساس آن واقف بودند، تعداد پنجاه تن از تيراندازان خود را بر آن گماشتند. (كه بعدها در مكان استقرار اين تيراندازان مسجدي ساخته شد كه نام مسجد جبل الرماة برخود گرفت.) حمزه سيد الشهد در چند متري اين تپه مورد اصابت نيزه قرار گرفت و به شهادت رسيد. مدفن ايشان و ساير شهداي نبرد اُحد، در حدود يكصد متري شمال اين تپه قرار دارد. چنانكه گفته شد وجه تسميه آن به «جبل الرّماة» به خاطر تيراندازاني بوده كه پيامبر ـ ص ـ بر اين كوه مستقر ساخته بودند و از آن جهت «جبل العينين» ناميده اند كه اين كوه كوچك در نبرد احد همچون چشماني محافظ سپاه اسلام بوده و نگهبانان و ديده بانان سپاه اسلام بر آن مستقر بوده اند ولي وجه تسميه آن به عينين بيشتر به خاطر دو چاهي بوده كه در كنار آن قرار داشته است. اكنون در عرف مردم بومي به «جبل الرّماة» مشهور است. بنا به گفته اندلسي روز نبرد احد، شيطان بر اين كوه ايستاده و فرياد برمي آورد كه آگاه باشيد كه محمد ـ ص ـ كشته شده است.44 در قرون متمادي خانه هايي بر روي اين تپه ساخته شده و بعضاً به مرور زمان تخريب گشته و از بين رفته است كه هنوز آثار و بقاياي بعضي از پايه هاي خشتي آن ديده مي شود. بر اساس تصاوير موجود، طول و ارتفاع اين تپه از اندازه كنوني آن بسيار بزرگتر و بيشتر بوده است كه ساخت و سازها و رفت و آمدهاي مكرر در قرون مختلف نيز باعث فرسايش اين تپه شده است. و در سال هاي اخير بقاياي خانه ها تخريب و براي توسعه ميدان اطراف تپه و ايجاد پاركينگ ها و... مقداري از تپه را نيز صاف كرده اند. اكنون به نظر مي رسد ارتفاع آن از پنجاه متر و طول آن از دويست متر متجاوز نباشد. 8 ـ مسجد جبل عينين يا مسجد جبل الرّماة بر سمت شرقي جبل الرّماة يا جبل عينين كه مكان و سنگر تيراندازان سپاه اسلام در جنگ احد بود، مسجدي ساخته شد كه اكنون جز ديواره هاي كوتاه و خشتي آن چيزي نمانده است. اينجا سنـگر و يـا عبـادتگاه پنجاه تيرانداز به فرماندهي عبدالله بن جبير بوده است كه به دستور رسول خدا ـ ص ـ بر اين مكان گماشته شدند تا به محافظت از عقبه سپاه اسلام پرداخته و دشمن را از نفوذ به پشت سپاه مسلمانان بازدارند. اين مسجد كه بعدها در مكان مذكور ساخته شد به نام مسجد جبل الرّماة معروف گرديد. در دوران عثماني ترميم ولي به مرور زمان و در اثر بي توجهي تقريباً از بين رفت. اكنون در منتهي اليه شرقي اين تپه پايه هاي مخروبه اي از خشت و گل و ديواره اي به بلندي يك متر كه فضايي به اندازه دوازده متر را احاطه كرده، ديده مي شود كه همان پايه ها و ديوارهاي مسجد جبل الرّماة است. نگارنده بعضي از مردم بومي را مشاهده كرد كه به اين مكان توجه داشته و در آن جا نماز مي گذاردند. البته اين مكان كمتر مورد توجه كسي قرار مي گيرد. 9 ـ مسجد ثنايا: قبة الثنايا به هنگام جنگ احد، پيامبر مجروح شده و چند دندان مبارك از فك پايينش شكسته شد، بعدها در مكان اين واقعه تلخ، در نزديكي كوه احد، مسجد كوچكي ساخته شد كه به قبة الثنايا معروف گرديد. اين مكان در 200 متري شمال شرقي مقابر شهدا قرار داشته و سابقاً داراي گنبد بوده، ليكن به مرور زمان گنبد آن از بين رفته است.45 اكنون ديواره هاي مخروبه اين مسجد كه نيمي از آن بيشتر نمانده ديده مي شود كه به سختي قابل تشخيص و همچون سنگ هاي انباشته شده اي نمايان است. 10 ـ مسجد الدرع: مسجد الشيخين يا البدائع ابن شبه روايت كرده است كه پيامبر ـ ص ـ هنگام عزيمت به سوي احد در مسجدي در «شيخان» بيتوته كرد و ضمن اقامه نماز صبح، براي نبرد احد حركت كردند. اين محل به البدائع نيز معروف بوده است و به نقل از ابن عباس، رسول خدا ـ ص ـ در اين مكان نماز عصر و عشاي روز قبل از جنگ احد و نماز صبح در روز نبرد را اقامه فرموده اند. اين مسجد بعدها به «مسجد الدرع» معروف شد; چون پيامبر ـ ص ـ هنگام بيتوته و اقامه نماز، زره خود را كه براي نبرد احد پوشيده بودند از تن درآورده و كناري نهادند.46 مسجد نيمه مخروبه «الدرع» اكنون در سمت چپ كسي است كه به سوي احد و مقابر شهداي اين جنگ مي رود و در مقابل اين مسجد، خانه معروف «شيخ حكيم درويش» در بيست متري خيابان اصلي قرار دارد.47 بناي مخروبه وقديمي كنوني آن از دوران عثماني است و صحن و رواق كوچكي دارد، چاهي نيز در كنار آن بوده كه اكنون تخريب شده است. 11 ـ مسجد المصرع: مسجد الوادي يا مسجد العسكر اين مسجد در سمت شرقي «جبل الرماة» و تقريباً در دامنه اين تپه قرار داشته است. هنگامي كه حمزه ـ س ـ در كنار شرقي اين تپه با نيزه مجروح گرديد، خود را تا اين مكان كشانيده و سپس به شهادت رسيد. اين مسجد در مكان شهادت حضرت حمزه ـ س ـ ساخته شده و لذا به «مسجد مصرع» يعني محل شهادت معروف گشت. سمهودي سنگ نبشته اي كه بر قبر حمزه ـ س ـ قرار داشته را در اين مسجد ديده است.48مساحت مسجد المصرع 1 8* 18 متر و بصورت مربع بوده است. در دوران سعودي پس از تخريب گنبد و بارگاه مقبره حضرت حمزه ـ س ـ اين مسجد را نيز در تعريض خيابان كنار جبل الرّماة و صاف كردن بخش شرقي آن تخريب كردند. 12 ـ مسجد المستراح پيامبر اكرم ـ س ـ پس از بازگشت از نبرد احد در همان مسيري كه آمده بودند به علت خستگي شديد و رنج و تبي كه از جنگ و راه طولاني عارض ايشان شده بود در مكاني به استراحت نشستند. بعدها در دوران عثماني در مكان استراحت و جلوس رسول خدا ـ س ـ مسجدي ساختند كه به «مسجد المستراح» معروف شد. مكان آن در سمت راست كسي است كه به سمت مقابر شهداي احد و حمزه ـ س ـ مي رود و دقيقاً پس از مدرسه عمرو بن جموح قرار دارد. مسجد المستراح نسبتاً كوچك و با بنايي قديمي است كه نيم متر از سطح زمين بالاتر است و تابلوي «مسجد المستراح» نيز بر آن ديده مي شود. اين مسجد بحمدالله از تخريب مصون مانده است.
لطفا منتظر باشید ...
