لطفا منتظر باشید ...
تعيين طول و عرض بلاد
چنانكهگفتهايم، براي تحصيل سمت قبله، دو قوس به كار ميبردند، بلكه
مطلقاً براي تعيين هر محلي بر روي كره زمين، آن دو قوس را به كار
ميبردند. يكي از آن دو قوس، قوسي از دايره نصفالنهار كه عرض
اماكن از آن تعيين ميگردد و ديگر قوسي از دايره طول است.
مبدأ عرض،
خواه شمالي و خواه جنوبي، دايره استواي ارضي است كه به خط استوا اشتهار دارد
و در سطح خط استواي سماوي اعني دايره معدل النهار واقع است. و چون
معدلالنهار و دايره استواي ارضي در يك سطح هستند و عرض بلد اقصر قوسي
از دايره نصفالنهار است كه محصور ميان سمت رأس و معدلالنهار يا
محصور ميان قطب معدلالنهار و دايره افق است دواير نصفالنهار را
در كرههاي ارضي روي زمين فرض و ترسيم كردهاند كه محل توقف شخص و
يا قاعده شاخص به منزله سمت رأس است; زيرا كه در محاذاة آن است.
قوس عرض بلند
را به چندين طريق تحصيل ميكردند از آن جمله: به طريق ارتفاع شمس، هنگام
وقوع آن به اول حمل و وصول آن به دايره نصفالنهارِ بلدِ مفروض، چه مدار
شمس در آن روز، مدار معدلالنهار است و قوس ارتفاع شمس در آن هنگام وصول
به نصفالنهار قوس غايت ارتفاع شمس است كه مساوي با تمام عرض بلد است و
چون از 90 طرح گردد باقي قوس عرض بلد خواهد بود.
و از آن جمله
سهلتر از طريق مذكور، به طريق ارتفاع قطب معدلالنهار است كه قوس
ارتفاع مساوي با خود عرض بلد است. و به طريق ديگر كه در كتب مبسوطه مسطور است
و ما به اكثر آنها در كتاب «دروس معرفة الوقت و القبله» متعرض
شدهايم.
طول بلد فاصله
آن تا مبدأ طول است، خواه شرقي مبدأ طول باشد و خواه غربي آن. اغلب قدما مبدأ
طول را از غايت نقطه غربي، يعني از جزيره «فرو» كه «هرو» نيز مينامند و
يكي از جزاير خالدات در اقيانوس اطلس در سواحل آفريقا است، ميگرفتند.
طول غربي فرو از گرنويچ 18 درجه و 7 دقيقه و 5 ثانيه است و عرض شمالي آن 27
درجه و 45 دقيقه و 8 ثانيه ميباشد.
قدما در تعيين
طول بلاد، بسيار در زحمت بودند، مثلاً از «انخساف قمر» طول بلاد را تحصيل
ميكردند و از اين روي اشتباه كلّي در عمل روي ميآورد; لذا در طول
بسياري از بلاد اختلاف فاحش دارند; چنانكه ميان آنان و دانشمندان هيوي و
جغرافيادانانِ جديد، در طول بسياري از بلاد نيز خلاف است.
امروز تعيين
طول بلاد به وسيله تلگراف آسان است و در زمان قديم كه تلگراف نبود، در زحمت
بودند.
رياضيدان رصدي بزرگ، مرحوم غلامحسين جونفوري كه از مفاخر عالم اسلام و
از اعاظم علماي اماميه است، در باب پانزدهم مقاله سوم زيج جامع بهادري سه
طريق در تحصيل طول بلد ذكر كرده است:
طريق نخستين
آن از خسوف قمر است و در بيان آن فرمود:5
«راصدي در
موضعي باشد كه آن را مبدأ طول گردانيده باشند، و راصد ديگر در موضع مطلوب
الطول باشد، و در شبي كه خسوف قمر واقع شود، هر دو راصد را بايد كه رصد زمانه
هر يك از بدو خسوف و بدو مكث و بدو انجلا و تمام انجلا به آلات صحيحه بكنند.
اگر ساعات متناظرين هر دو راصد، متساوي باشند در اين صورت، هر دو موضع
متحدالطول و تحت يك دايره نصفالنهار باشند، و اگر ساعات دو هنگام
متناظره متفاوت باشند، زمانه تفاوت را اگر محسوب به ساعات مستوي باشد، در 15
ضرب كنند تا درجات و كسور تفاوت طولين بهم رسد. پس اگر تفاضل زمانه موضع
مطلوبالطول را باشد، طولش شرقي بود والا غربي، و همچنين اگر موضعي
معلومالطول باشد و موضع ديگر غير معلومالطول، اول درجات و كسور
طولي مابين اين دو موضع معلوم كنند، اگر موضع مجهولالطول شرقي باشد
حاصل را بر طول معلوم افزايند و اگر غربي باشد بكاهند، مطلوب به هم
رسد».انتهي
از اين طريق
چنانكه ملاحظه ميفرماييد، طول «تقريبيِ» اماكن تحصيل ميگردد نه
«تحقيقي» آن; زيرا تشخيص زمان حقيقي بدو خسوف قمر با چشم عادي غير مسلح ميسور
نيست و چه بسا كه اوضاع جوّي هم اين مشكل را دشوارتر كند و...
