در باره چگونگي و مشخصات چاه زمزم از نظر عمق و محيط آن و چشمه هاي اصلي و ساير خصوصيات، چون حوض هاي نوشيدني و طهارت و وضو و قبه و چراغ و تحوّلات تاريخي نيز گوناگون نوشته اند. ازرقي و فاكهي، از قديمي ترين تاريخ نگاران مكه و كعبه و متعلّقات مسجدالحرام اند كه در باره زمزم نيز به بحث پرداخته و مشخصات آن را از زمان عبدالمطلب ياد كرده اند و تاريخ نگاران بعدي و سفرنامه نويسان نيز هريك به نوبه خود به گونه اي از زمزم نام برده اند و محقّقان معاصر به ويژه در سرزمين حجاز در اين خصوص تحقيقات وسيعي انجام داده اند.32 چنانكه اشاره شد، نخستين كسي كه اخبار مكه را به نگارش در آورد، «ابي الوليد محمدبن عبدالله بن احمد ازرقي» است كه در قرن دوم هجري تولد يافت و در قرن سوم به سال 223 هجري وفات نمود.33 پس از ازرقي ابو عبدالله محمدبن اسحاق فاكهي از علماي قرن سوم هجري است كه وي نيز به تدوين «اخبار مكه في قديم الدهر و حديثه» پرداخته و به طور مبسوط تر و كامل تر بر اساس كتاب ازرقي تاريخ مكه را به تصوير كشيده است. بسياري از تاريخ نگاران، اخبار مكه و حرمين را در عهد نخستين، از اين دو مورخ مشهور نقل مي كنند. در هر حال، مقصود ما در اين مقام تنها ذكر خصوصيات زمزم از كتاب هاي ياد شده است. ازرقي در خصوصيات چاه زمزم مي نويسد: «عمق زمزم از بالاترين نقطه تا پايين ترين آن، شصت ذراع است (هر ذراع تقريباً نيم متر است كه حدود 30 متر مي شود). در قعر چاه سه چشمه وجود دارد; يكي محاذي ركن حجرالأسود و ديگري روبروي كوه ابوقبيس و كوه صفا و سوم به طرف مروه» است. ازرقي مي افزايد: آب اين چاه زماني آنقدر كاهش يافت كه چيزي نمانده بود، به كلّي خشك شود و اين در سال هاي 223 و 224 هـ . ق. بود تا اينكه در سال 225 عمق آن را تا 9 ذراع (5/4 متر) از اطراف حفاري كردند و به امر خدا باران و سيل آمد و آب آن زياد شد و در عهد هارون الرشيد سالم بن جراح نيز چند ذرع به عمق و توسعه آن افزود و در عهد مهدي عباسي نيز به همين ترتيب حفاري شد و در عهدِ خلافتِ امين آب آن كم شد تا آنجا كه مردي به نام «محمدبن مشير» از اهل طائف كه در چاه كار مي كرد، گفت در كف آن نماز خواندم! و عمربن ماهان، حاكم مكه و حوالي آن، به حفاري زمزم اقدام كرد. ازرقي اضافه مي كند: عمق چاه از بالا تا به سنگ كوه عمق برسد چهل ذراع (20 متر) است و بقيه در دل سنگ پيش رفته است كه اين مقدار 29 ذراع حدود (14 متر) خواهد بود. و بلندي دهانه چاه از زمين دو ذراع و يك وجب (تقريباً 20/1 متر) است و محيط دايره دهانه آن يازده ذراع حدود (5 متر) و وسعت دهانه آن سه ذراع و3/2 ذراع است (حدود 5/1 متر)34 همين مطلب را فاكهي نيز با اندك تفاوتي آورده است.35 ياقوت حموي نيز در معجم البلدان، گزارش ازرقي و فاكهي را با كمي اختلاف نقل كرده كه متن اصلي آن از ازرقي است. سپس اضافه مي كند: نخستين كسي كه بر زمزم سنگ مرمر نهاد و شبكه ها و زمين اطراف آن را با مرمر فرش كرد، ابو جعفر منصور عباسي بود كه در زمان خلافتش به اين كار اقدام نمود و پس از او مهدي عباسي و سپس ديگران به تعمير و تكميل آن پرداخته اند.36
لطفا منتظر باشید ...
