در گنجينه دستنوشتههاي كتابخانه آستان قدس رضوي نسخهاي به شماره 4100 (فهرست نسخههاي خطي كتابخانه آستان قدس رضوي: ج 3، ص 82، والذريعه: 5/150 شماره 644) وجود دارد به نام «جنّات ثمانيه = بهشت هاي هشت گانه» كه در آن، نويسنده آن به توصيف هشت بقعه از بقاع متبرّكه اسلامي; يعني مكه، مدينه، بيتالمقدس، نجف، كربلا، كاظمين، سامراء و مشهد پرداخته است. او نخست درباره پيشينه تاريخي هر يك از اين مزارات، كه از يك يك آنها با نام حرم اول، حرم دوم... ياد ميكند، به تفصيل سخن ميراند و آنگاه رواياتي را در فضيلت وارزش ديني آن مقام يا مسجد و مقدار پاداش وثوابي كه خداوند براي زيارت كنندگان آن جايگاه قرار داده است ميآورد.نويسنده اين كتاب سيد محمد باقر حسيني، ملقب به فخرالواعظين خلخالي است. او ساكن شهرستان خلخال بوده وظاهراً به امور ديني مردم آن سامان رسيدگي مي كرده است. او از سال ها پيش فكر تدوين اين مجموعه را در سر ميپرورانده، ليكن موانع و كمبود منابع در مسقط رأس او; يعني شهر خلخال مانع تحقق آرزوي او ميگردد، تا اين كه عاقبت در سال 1327 هـ. توفيق مجاورت مشهد مقدس به او دست ميدهد و با استفاده از كتاب هاي كتابخانه آستان قدس رضوي، مجموعه خود را تكميل و نسخه دستنوشتهاش را به گنجينه خطي آن كتابخانه اهدا ميكند. خود مؤلف در اين باره، در صفحه 246، در بخش «حرم چهارم از كتاب جنات ثمانيه» اين چنين ميگويد:«و بعد چنين گويد بنده كمترين، تراب اقدام واعظين، الراجي الي فضل ربّه العفوّالغافر، محمد باقر بن سيد مرتضي الحسينيالخلخالي ـ عفياللهعن جرائمهما ـ كه قريب به پنج ـ شش سال بود كه در خواطر خلجان ميكرد و مدام طالب و راغب اين مرام بودم كه تأليفي در شرح قبور وتذكره مزارات ترتيب داده شود و در عرض اين مدت مختصري به عنوان فهرست ترتيب داده آنچه به مرور ايّام از وقايع واحوال به دست ميآمد به طور اشاره واجمال ثبت ميشد و پيوسته منتظر فرصت و مترصد قدرت بودم كه تتفصيل را توصيف دهم ولي در محال خلخال; وطن اين شكسته بال كه مالامال محنت و ملال بود، كثرت مشاغل و موانع و قلت بضاعت وكتبي كه در اين صناعت از هر قبيل ضرور و لازم است مانع بود تا در اين ايام خير انجام كه تاريخ هجرت در سال هزار وسيصد و بيست و هفت سفر ارض اقدس و مشهد مقدس نموده و مدتي در آستانه مباركه حضرت ثامن الائمه علي بن موسيالرضا ـ عليه الآف التحية و الثناء ـ رحل اقامت انداخته ... » مؤلف نوشتن اين كتاب را در سال 1327 هـ. آغاز و در سال 1331 هـ. در 403 ورق به پايان برده است. آگاهي هاي ما درباره سال تولد، وفات، وضعيت تحصيلي، سفرهايش به كشورها، موقعيت علمي واجتماعي و ديگر مسائل مربوط به زندگاني خصوصي او بسيار اندك و از حد نوشتههاي مؤلف در كتابش فراتر نميرود. وي واعظي كم آوازه و در شهرستان كوچك خود به وعظ و ارشاد مشغول بوده است، اما انگيزه نگارش كتاب در او بيشتر به منظور ثبت برخي از مشاهدات خود از اين بقاع بوده است. گو اين كه او هرگز در كتابش يادي از سفرهاي خود نميكند ليكن بررسي نوشتههايش در حرم اول (مكه) و حرم دوم (مدينه) نمايانگر سفر او به اين دو شهر است و اطلاعات خود را غالباً از روي مشاهدات مستقيم و نه مسموعات (البته در برخي موارد به كتاب هاي تاريخي و گفتههاي ديگران استناد ميكند) در اختيار خواننده قرار ميدهد. تنها اشارهاي كه به اعتقادات نويسنده ميتوان كرد آن است كه او هنگام برشمردن مدفونين در قبرستان بقيع، از شيخ احمد احسايي (متوفاي 1243 هـ.) ياد ميكند آنگاه برخلاف شيوه خود در معرفي اجمالي مدفونين، به تفصيل درباره احسائي پرداخته و با تمجيد و تعريف فراوان از او، فقيهاني اصولي كه او را به افراط و غلوّ متهم كردهاند نكوهش نموده و آنان را ظاهربيناني توصيف ميكند كه نتوانستهاند به كنه حقايق گفتارهاي او پيببرند; از اين رو باتوجه به اين گفتار بعيد به نظر نميرسد كه وي شيخي مسلك يا حداقل متمايل يا هوادار برخي از عقايد آنان بوده; بويژه آن كه در آن دوران در بخش هايي از منطقه آذربايجان شيخيه از موقعيتي برخوردار بوده و پيرواني داشته است.در اين مقاله تنها دو بخش از كتاب «جنات ثمانيه»; يعني حرم اول (= مكه) وحرم دوم (= مدينه) مورد بررسي قرار گرفته است.روش نويسنده در بخش هاي كتاب، بدين گونه است كه او نخست به وقايع ومسائل پيشينه تاريخي و سپس موقعيت جغرافيايي شهرهاي مقدس پرداخته و آنگاه روايات اسلامي را در فضيلت آن شهر يا بقعه برشمرده و سپس به مشاهدات خود از حرم يا مسجد (بجز بيتالمقدس) ميپردازد. قسمت هاي بزرگي از هر بخش كتاب را مستحبات و ادعيه و زيارتنامههاي مربوط فراگرفته است و به ويژه درباره مكه به تفصيل به مناسك حج و واجبات ومستحبات آن برطبق فتواي فقهاي اماميه پرداخته است و نسبت به بقاع متبرّكه امامان معصوم ـ عليهمالسلام ـ نيز به تفصيل ادعيه و نمازهاي مستحبي وروزهاي زيارتي و فضائل و مناقب هر يك از امامان را برشمرده است.سعي و تلاش ما در اين بررسي بر آن است كه مشاهدات مؤلف درباره وضعيت دو شهر مكه و مدينه و جايگاه هاي ديني وتاريخي، نظير مساجد، مقابر، اماكن متبركه، وضعيت مسجدالحرام و ملحقات وتوابع آن، و مسجدالنبي ـ ص ـ در مدينه را از لابلاي نوشتههاي او بدر آورده و به خوانندگان ارائه نماييم.
لطفا منتظر باشید ...
