مؤلّفات و مصنّفات شيخ بهايى - مؤلفات و مصنفات شیخ بهایی نسخه متنی

حوزه اصفهان

-شماره10،تابستان81

مؤلّفات و مصنّفات شيخ بهايى

ترجمه و اقتباس: محمد رضا زاد هوش

درآمد

پيش از آن كه سخنم را درباره نگارش‏هاى چاپ شده و نشده بهايى آغاز كنم لازم مى‏دانم كه به برخى نكته‏هاى مهم متعلّق به همين بحث اشاره نمايم:

اول. همگى آنهايى كه درباره شيخ بهايى قلم زده‏اند خاطرنشان ساخته‏اند كه وى آثار زيادى از خود به جا گذارده و بعضى از تراجم‏نگاران تعداد نوشته‏هاى شيخ را نزديك به شصت اثر ذكر كرده و عده‏اى از آنان اين عدد را به صد نيز رسانيده‏اند.[1]
اين امر به ما حق اين پرسش را مى‏دهد كه بهايى در چه زمانى دست به اين مقدار تأليفات فراوان زده در حالى كه وقتى براى اين كار نداشته است.

مراجعه به نام نگارش‏هايى كه براى شيخ ثبت كرده‏اند به ما مى‏نماياند كه تعدادى از اين تأليفات فقهى يا علمى حاشيه‏هايى است كه بر كتب ديگران نوشته[2] و حتى مقدارى از آن‏ها

- همان گونه كه خود در مقدّمه عروة الوثقى[3] مى‏گويد

- به هنگام
درس و بحث و پيش از آن كه موضوعى را در نظر گرفته و در آن باره كتاب بنويسد، تحرير گشته است. در اين قسمت به بعضى از حاشيه‏هايى كه در ضمن كتاب كشكول است نيز رهنمون مى‏شويم. همچنين از آن رو كه او متصدى منصب شيخ‏الاسلامى بوده تعدادى سئوالات فقهى از او كرده‏اند كه پاسخ‏هاى[4] او بدان‏ها در شمار نگارش‏هاى شيخ آمده است.

دوم. كار مورد پسند در شمار آوردن رساله‏اى از اجزاء مجموعه رسايل مخطوط و يا مطبوع به صورت مستقل، براى آن كه آن را ارزشمند قلمداد مى‏كنيم چندان هم پسنديده نيست؛ مثلاً يكى از رسايل در موضوع تعزيه با نام «عزيت‏نامه»[5]را كتابى بدانيم يا نظرش درباره اشعار سيف‏الدوله در وصف قوس و قزح[6] يا نامه‏اى به يكى از معاصرانش [7]كه چيزى نيست جز ملمّعى عرفانى كه در ضمن اشعار فارسى‏اش به چاپ رسيده را كتابى به شمار آوريم چون در يك كتابخانه يا بيشتر كتابخانه‏هاى عمومى شماره ثبت دارد.

سوم. برخى از رسالات به چاپ رسيده؛ همانند وجيزة فى الدراية كه خود بهايى آن را بخشى از كتاب حبل المتين قرار داده و فرائض البهائية كه يكى از ابواب كتاب بوده است.

قصيده فوز و امان به تنهايى چاپ شده كه بسيارى آن را از نگارش‏هاى مستقل شيخ مى‏دانند؛ فقط به آن خاطر كه رويكرد زيادى بدان شده و شروح فراوانى بر آن نگاشته‏اند.

چهارم. شهرت بهاءالدين عاملى راه خوبى براى ارتزاق عده‏اى شده، نوشته‏هاى مؤلفين مجهول و بى‏نام و نشان را به نام شيخ منتشر مى‏كنند؛ همچون اسرار البلاغة ، مخلاة و فالنامه و... همان گونه كه خواهيم ديد.

به همين خاطر، ما در ضمن ذكر نگارش‏هاى شيخ به حاشيه‏ها و پاسخ پرسش‏هاى معاصرين و آنچه مستقلاً چاپ شده ولى در حقيقت قسمتى از اجزاى ديگر تأليفاتش محسوب مى‏گردد مانند تعدادى از رساله‏هاى علمى او كه شرح و يا بخشى از دو كتاب تشريح الافلاك و خلاصةالحساب‏اند نمى‏پردازيم و هم در ضمن بحث درباره كتب و رسايل چاپى به ذكر آخرين چاپ و يا بهترين چاپ بسنده مى‏كنيم و در بحث از مخطوطات[8] و دست‏نوشته‏ها موردى را نمى‏آوريم مگر موجود باشد و مشهور تا آن بخش به فهرستى از مخطوطات عرصه توصيف كتابخانه‏ها و... تبديل نگردد.