چند اثر باقي مانده از اسماعيليه - بررسی منابع تاریخی درباره اسماعیلیه نسخه متنی

چند اثر باقي مانده از اسماعيليه

يكي از آثار اصيل اسماعيلي كتاب عيون الاخبار و فنون الآثار في ذكرالنبي المصطفي المختار و وصيّه الكرار و آلهماالأطهار، تأليف، داعي ادريس عمادالدين داعي يمن (متوفي 872 ه ق) در هفت جزء است. (عدد هفت جايگاه ويژه اي نزد شيعه اسماعيليه دارد. اين كتاب شامل تاريخ اسماعيليان، از زمان حضرت علي عليه السلام تا قرن نهم ـ زمان حيات مؤلف ـ است. جزءهاي چهارم و پنجم و ششم كتاب را مصطفي غالب در بيروت چاپ كرده است43 و بخش خاصي از آن به نام تاريخ الخلفاء الفاطميين بالمغرب باتحقيق «محمداليعلاوي» در بيروت چاپ شده است. ظاهرا بقيه كتاب تاكنون به صورت خطي باقي مانده است. قطعاتي از آن را نيز «الدشراوي» در تونس (1979) و حمداني در مجله Des islam چاپ كرده اند.44

يكي ديگر از نخستين آثار اسماعيليه، كتاب افتتاح الدعوة و ابتداءالدولة نوشته قاضي نعمان بن محمد قاضي القضات المعزُ لِدين اللّه است. اين اثر كه تاريخ دعوت فاطميان در يمن و آفريقاي شمالي تا برقراري خلافت آن ها است، از ارزش زيادي برخوردار است. اين كتاب يكبار به تحقيق «ودادالقاضي» به سال 1970 م در بيروت و بار دوم به تحقيق «فرحات الدشراوي» به سال 1975م در تونس چاپ شده است.

از آثار ديگر رياض الجنان تأليف شرف علي سيد نوري است كه در سال 1277 ه.ق در بمبئي منتشر شده اين اثر كل جهان اسلام را مورد توجه قرار داده و نويسنده از نظر گرايش كاملاً اسماعيلي است.

و ديگر كتاب الفلك الدوار في سماءالائمة الأطهار تأليف شيخ عبداللّه بن مرتضي يكي از اسماعيليان خوابي است كه در سال 1356 در حلب چاپ شده و تاريخ عمومي اسماعيليان است. نويسنده به كتاب هاي فرقه بُهره دسترسي داشته ولي قسمت تاريخي كتابش را از روي منابع اهل سنّت نوشته، لذا ارزش چنداني ندارد.45

يكي ديگر از منابع اسماعيليه كتاب دستورالمنجّمين به زبان عربي و در علم نجوم زيج است. اين كتاب حاوي معلومات تاريخي به خصوص درباره اسماعيليه نزاريّه ايران است. از قرائن بر مي آيد كه نگارنده از همان فرقه بوده است و تأليف كتاب در حدود سال 500 هجري و در ايام حيات حسن صباح است ولي نام مؤلف معلوم نيست. نسخه بسيار قديمي از اين كتاب كه ظاهرا نسخه اصلي است در كتابخانه ملي پاريس موجود است (به علامت Aeube 5968رجوع شود) با توجه به زمان تأليف آن كه 150 سال قبل از تأليف جهانگشاي جويني است هيچ بعيد نيست كه جويني كتاب مزبور را در نزد خود داشته و در تأليف جلد سوم جهانگشاي از آن اقتباس نموده است. علامه قزويني مي گويد:

نسخه حاضره دستورالمنجّمين چنان كه از وجنات آن در كمال وضوح لايح است، به نحو قطع و يقين نسخه اصلي مؤلف است نه سوادي از آن، پس محتمل است به احتمال بسيار قوي كه اصلاً جويني عين همين نسخه حاضره را در دست داشته، به اين معني كه شايد نسخه حاضره از جمله نسخ كتابخانه معروف اَلَموت بوده كه پس از فتح آن قلاع به دست جويني افتاده بوده [است].46

اسماعيليه و محققان غربي

محققان غربي كه شايسته بود با مسئله، منصفانه و محتاطانه برخورد كنند نيز در نخستين وهله، تحت تأثير خيال پردازي هاي صليبيان و شخص ماركوپولو و روش مخالفان قرار گرفتند و تاريخ را همانند «داستان پليسي» دنبال نموده اند و اسماعيليان را نه انسان هايي پاي بند به اعتقادات محكم حاكم شان «شيخ الجبل» بلكه انسان هاي شيطان صفتي به حساب آورد كه پاي بند «طريقت حشاشين» بودند. حتي در سده نوزدهم ميلادي نيز شرق شناس اتريشي «فن هامر پورگشتال» بدگماني هاي ناشي از «محافل سري» را نثار اسماعيليان نگون بخت كرده و جنايت هايي را به آنان نسبت داده كه در اروپا، برخي به فراماسون ها و برخي ديگر به «يسوعيان» نسبت مي دادند.

اسناد جديد

امروزه با كشف اسناد جديد و بررسي و تحليل اسناد قديمي، بررسي نقادانه از تاريخ اسماعيليان مقدور شده است و محققيني چون «سيلوستر دوسالي» فرانسوي و «راينهارت دوزي» هلندي و «ميخائيل يان دو خويه» خاورشناس ديگر هلندي و «كازانوا» فرانسوي و «لويي ماسينيون» و خاورشناس روسي «ولاديمير ايوانف» و «هاجن» و «برناردلويس» انگليسي و «عباس حمداني»و «آصف فيضي» و ديگران تحقيقات مفصلي در اين زمينه انجام داده اند با وجود اين هم چنان برخي از مسايل در پرده ابهام باقي مانده است.

«سيلوستر دوسالي» در كتابي دو جلدي درباره «دروز» ـ فرقه اي از اسماعيليه ـ از مذهب اسماعيليه و اصل و منشأ عقيده آنان گفت وگو كرده است. وي در اين كتاب اسماعيليه را از پديده هاي فكري عبداللّه بن ميمون قداح مي داند و مي گويد: اين مذهب نهضتي ايراني بر ضد تسلط عرب و اسلام بوده است.

پس از وي خاورشناس هلندي «راينهارت دوزي» در كتابي كه درباره تاريخ مسلمانان اسپانيا نوشته، همانند «سيلوستر دوسالي» عقيده اسماعيليان را فكري ايراني پنداشته كه از افكار مانوي و صابئين حران و فلسفه يونان متأثر گرديده است.

پس از او «ميخائيل يان دو خويه» خاورشناس ديگر هلندي در كتاب خود يادي از قرامطه بحرين و فاطميان اعتماد زيادي بر كتاب هاي اهل تسنن كرده و معتقد است كه عبداللّه بن ميمون قداح اصلاً ايراني است و به خاطر دشمني كه با عرب، چنين فرقه اي را ايجاد كرده است. «كازانواي» فرانسوي نيز در مقاله اي درباره عقايد اسرار آميز فاطميان مصر در مجله تحقيقات فرانسوي در 1920، اصل مذهب قرامطه را منشعب از فرقه حنفيه يا كيسانيه دانسته است.