بررسی منابع تاریخی درباره اسماعیلیه نسخه متنی

پس از او لويي ماسينيون (1884-1964) استاد اسلام شناس دانشگاه سوربن فرانسه، درباره قرامطه و كتاب شناسي آنان، چند مقاله تحقيقي نوشته كه چكيده آن به شكل مقاله در دائرة المعارف اسلام چاپ شده است. ماسينيون در تحقيقات خود درباره اسماعيليه به منابع و اخبار شيعه اماميه توجه خاصي دارد و نخستين كسي است كه خاورشناسان را از اهميّت اين منبع پرمايه آگاه كرده است.47 ايوانف روسي الاصل و اسماعيلي شناس معروف نيز عمرش را وقف مطالعه و بررسي تاريخ اسماعيليان كرد و تحقيقات مفصلي درباره پيدايش آنان انجام داده و منتشر ساخت و علاوه بر آن متون متعددي از آثار اسماعيلي را تصحيح و منتشر كرد. وي بيش از يك صد جلد كتاب و مقاله درباره مذهب اسماعيليان و منشأ و تعليمات آنان نوشت او در سال 1918 از روسيه مهاجرت كرد و مدت زيادي يكي از نزديكان آغاخان محلاتي رهبر فرقه اسماعيليه هندوستان بود. كتاب هاي او به هزينه فرقه اسماعيليه آغاخانيه منتشر شد، لذا بعضي از دانشمندان او را در تحقيقات خود بي طرف ندانسته، بلكه هواخواه آن فرقه به حساب آورده اند.48 آخرين خاورشناس معروفي كه درباره اسماعيليه تحقيقات مفيدي دارد، «برنارد لويس» دانشمند معاصر انگليسي مي باشد كه تاكنون چند كتاب درباره اين مذهب منتشر كرده است. اوّلين كتاب در اين باره، رساله دكتراي او در دانشگاه لندن است. او بر خلاف ديگران، اسماعيليه را حزب و فرقه اي عربي مي شمارد، كه موالي اعم ا ز ايرانيان و آراميان نيز بدان مذهب گرويدند و عقايد مسيحي و ايراني و بابلي قديم را در آن داخل كردند.

هم چنين «هاجن» استاد فقيد مطالعات اسلامي دانشگاه شيكاگو رساله دكتراي خود را در زمينه تاريخ اسماعيليان نزاري نوشت و فشرده آن توسط «يعقوب آژند» به فارسي ترجمه و در كتاب اسماعيليان در تاريخ چاپ شده است.

در بين فرزانگان مشرق زمين تحقيقات و آثار متعددي منتشر شده است كه به آنان اشاره مي شود، «عباس حمداني» استاد مطالعات اسلامي دانشگاه كراچي پاكستان چندين اثر درباره اسماعيليان به رشته تحرير درآورده است و آثار خطي زيادي از اسماعيليان را كه از يمن به پاكستان رسيده، در اختيار دارد و اكثر تحقيقاتش را براساس آن ها انجام داده است. او دكتراي خود را درباره روابط فاطميان و عباسيان از دانشگاه لندن گرفته است.

يكي ديگر از اين محققان «آصف فيضي» از اساتيد اسماعيلي شناس دانشگاه هاي هند است كه تمامي وقت خود را صرف مطالعه درباره اسماعيليان هند كرده و چندين مقاله در اين باره نوشته است.49

از محققان روسي مي توان از «پطروشفسكي» ـ استاد كرسي تاريخ ممالك شرقِ نزديك در دانشكده شرق شناسي دانشگاه لنينگراد ـ نيز نام برد. وي تحقيقات ارزش مندي در اين باره انجام داده است، او مي نويسد:

دوره متقدم تاريخ فرقه اسماعيليه و سازمان و اصول آن هنوز چنان كه شايد و بايد مورد مطالعه قرار نگرفته، اين به سبب آن است كه مجموع اطلاعات مربوط به اصول و سازمان دوران آغازين مذهب اسماعيليان (به ويژه در قرن هاي دوم و سوم هجري) كه مورد استفاده محققان اروپائي در قرن نوزدهم و آغاز قرن بيستم ميلادي قرار گرفته، از علماي مذاهب سني و روحانيون مرتد شناس و يا مرتد جوي آن مذهب اخذ شده و اين هر دو دسته يا به قدر كافي با اصول باطني اسماعيليه آشنا نبودند و يا اين كه آگاهانه اصول مزبور را تحريف كرده و معتقداتي را به اسماعيليان نسبت داده اند كه در واقع روح پيروان مذهب مزبور از آن بي خبر بوده است، زيرا علماي سني مي خواسته اند در دل مسلمانان پيرو مذهب سنت، تخم نفرت و كينه به اسماعيليان بيفشانند. اعتقاد به «حلول» و «تناسخ» و انكار مباني شريعت و اعمال خلاف اخلاق و بي ديني را به اسماعيليان نسبت مي دادند و مي كوشيدند تعاليم ايشان را همانند و يا نزديك اديان غير اسلامي جلوه دهند.

بسياري از مؤلفان (و از آن جمله مؤلف سياست نامه كه به زبان فارسي است و به رجل سياسي قرن پنجم هجري، خواجه نظام الملك نسبت داده مي شود) اسماعيليان را با مزدكيان اشتباه مي كردند و حتي عقيده شناسي ـ بالنسبه بي غرض ـ هم چون شهرستاني برخي از فرق خرمدينيه را در شمار اسماعيليان مي آورده است. از تأليفات دوران آغازين اسماعيليه مقدار اندكي محفوظ مانده و غالبا اظهار نظر درباره اين كه معتقدات بَدْوي اسماعيليان با آن چه در رساله هاي متأخر ذكر شده چه تفاوتي داشته، بسيار دشوار است.

اكنون بسياري از عقايد پيشين اسماعيلي شناسان درباره پيروان مذاهب مزبور، در پرتو متون اصيل اسماعيلي و تحقيقات «ب. لوئيس» و «لوئي ماسينيون» و «ميرسيدعلي همداني» و «و.آ. ايوانوف» مورد بازبيني قرار گرفته است.

اما راجع به تأليفات «و.آ. ايوانوف» مطالب فراوان و تازه اي به گنجينه تحقيق تاريخ و معتقدات اسماعيليه افزوده است، با اين وصف چون وي گرايش نمايان و مدح آميزي به اسماعيليه دارد، اهميّت آثار او را سخت كاهش داده است. مؤلف مزبور مي كوشد تا در ديدگاه مسلمانان روزگار ما اسماعيليه را تبرئه كند و اتهاماتي را كه نويسندگان قرون وسطي و محققان جديد عليه ايشان اقامه كرده اند ردّ نمايد و ثابت كند اسماعيلي گري دوران متقدم با سنّي گري چندان تفاوتي نداشته است.50

جاي خوشحالي است كه اين محققان، فرقه اسماعيليه را در محدوده خود مطالعه كرده و از فرقه هاي ديگر اسلامي تفكيك كرده اند، امّا خاورشناس معروف فرانسوي پروفسور «هانري كربن» سعي كرده است تا نشان دهد كه اسلام و تشيّع با آئين باطنيه اسماعيليه همراه و موافقند و همه اين نام هاي متفاوت، بر يك معنا دلالت دارند و از اين رو پس از آن كه نمونه اي از تأويلات اسماعيليه را بازگو مي كند، مي نويسد: بي شك اين طرز تفكر در اسلام منحصر است، اين طرز فكر، اساس و روح عرفان شيعه و موضوع دعوت اسماعيلي است.51