شخصيت فكرى امام على عليه السلام - جایگاه نهج البلاغه در اندیشه سیاسی اسلام از آرمان تا واقعیت نسخه متنی

شخصيت فكرى امام على عليه السلام

امام على بعد از رحلت پيامبر مهم‏ترين وظيفه خود را جمع‏آورى، تدوين و آموزش قرآن براى تازه مسلمانان مى‏دانستند.آن حضرت قبل و بعد از دوران خلافت‏با گفتار و رفتار خود الگويى عملى براى فهم آيات قرآنى در جامعه اسلامى بودند و گره‏گشاى مشكلاتى كه براى جامعه نوپاى اسلامى به وجود مى‏آمد.به گفته جرج جرداق مسيحى لبنانى امام على عالم قدرتمندى است كه محور فكرى اسلام بوده و دائرة‏المعارف جميع علوم بوده است.وى در اين مورد مى‏نويسد:

على‏بن‏ابى‏طالب در عقل و انديشه يگانه و بى‏همتاست و به همين جهت محور فكرى اسلام و جامع سرچشمه علوم عربى است‏به طورى كه در ميان عرب هيچ دانشى نيست مگر آن‏كه على آن را پايه‏ريزى كرده و يا در پيدايش آن سهيم و شريك بوده است...آن حقيقت انسانى كه اساس همه فلسفه‏هاى مثبت است در مقابل فلسفه‏هاى منفى ^[10]

خطابه‏ها، نامه‏ها و كلمات امام على كه برخى از آنها را سيدرضى (359-406ه.، گردآورنده نهج‏البلاغه) و برخى را اسكافى (درگذشته به سال 240ه.، صاحب كتاب المعيار و الموازنه) جمع آورى كرده، شاهدى بر اين نكته است كه آن حضرت متفكرى بى‏نظير در فهم آيات قرآن و استنباط اصول و مبانى انديشه‏هاى سياسى اسلام و ارائه آنها به جامعه اسلامى است.

فلسفه و نظريه سياسى

در اين جا لازم است‏به ويژگى‏ها و اختصاصات فلسفه و نظريه سياسى اشاره مختصرى بكنيم.

اشتراوس در كتاب «فلسفه سياسى چيست‏» فلسفه سياسى را شاخه‏اى از فلسفه دانسته و در تعريف فلسفه مى‏نويسد:

فلسفه كوششى است‏براى نشاندن معرفت‏به كل به جاى گمان نسبت‏به كل و جستارى براى معرفت‏به همه چيز، به معناى جستار براى معرفت‏به خدا، جهان و انسان و بلكه جستار براى معرفت‏به طبيعت هر چيز است. ^[11]

همان‏گونه كه مى‏بينيم، هدف فلسفه جست‏وجو و كشف حقيقت است و همان‏طور كه پيش‏تر گذشت، كشف حقيقت نزد مسلمانان به فهم و الهام از قرآن براى شناخت هستى و عرفت‏به آيات خداوند گره خورده است.فلسفه اسلامى با هدف كشف حقيقت كه در قرآن مى‏باشد، به تفسير و فهم قرآن مى‏پردازد و امام على بعد از پيامبر عهده‏دار اين وظيفه خطير در جامعه اسلامى گرديدند.سخنان امام على درباره شناخت هستى، شناخت انسان، معرفت‏شناسى، شناخت جامعه و سنت‏هاى الهى حاكم بر جوامع و شناخت دولت و حكومت و معاد و سرانجام انسان، خود الهام‏بخش مجموعه و منظومه هماهنگ فلسفى خاصى است كه آن حضرت از فلاسفه‏اى همچون فارابى و ابن‏سينا بسيار فراتر رفته است.همين‏طور در اين ديدگاه فلسفه سياسى بخشى از فلسفه است كه «مدار بحث فلسفه سياسى اهداف عظيم بشرى است آزادى حكومت‏يا فرمانروايى، اهدافى كه مى‏تواند بشر را از حد نفس فرومايه خويش ارتقاء دهد. ^[12]

فرمايش‏هاى حضرت على در مورد فلسفه سياسى بخش زيادى از نهج‏البلاغه، كتاب الموازنه و المعيار اسكافى و احاديث فريقين را تشكيل مى‏دهد.

حال براى آن‏كه با ويژگى‏هاى «نظريه سياسى‏» آشنا شويم، اشاره‏اى خواهيم داشت‏به كتاب فهم نظريات سياسى نوشته اسپريگنز.در اين كتاب به ادعاى نويسنده، آثار كلاسيكى مانند جمهور افلاطون كه نمونه كامل از اين لحاظ مى‏باشند، در «جست‏وجوى ارائه تصويرى جامع و نسبتا منسجم از زندگى سياسى هستند.واژه يونانى تئورين كه كلمه تئورى از آن مشتق شده به معناى نظر كردن، توجه كردن و تعمق است.اين دقيقا همان كارى است كه متفكران بزرگ و ديگرانى كه چون آنها قرن‏ها به بحث و نظريات سياسى پرداخته‏اند بشر را به آن دعوت مى‏كنند.اين متفكران نحوه نگرش را به انسان مى‏آموزند كه به طور كلى معنايش تصوير نمادين از يك كليت نظم يافته است‏». ^[13]

آنچه از فقره فوق فهميده مى‏شود و مد نظر اين مقاله است، هدف نظريه‏پرداز سياسى است.اين هدف عبارت است از آن‏كه نظريه‏پرداز سياسى در سايه مطالعاتش از هستى، سرشت آدمى و ديگر خصوصيات جهان پيرامونش كه به منزله مواد خامى براى مطالعه او هستند سياست را توصيف مى‏كند. ^[14]سياست‏بخشى از يك منظومه بزرگ‏تر است كه از نگرش انسان به هستى، به انسان و...ناشى مى‏شود.متفكران مسلمان در دوره ميانه نيز براى شناخت‏سياست مباديى را لازم دانسته‏اند.نظريه سياسى مشتمل بر فلسفه و مجموعه منظوم و هماهنگ است كه از شناخت هستى به عنوان مبادى، آغاز و به جزئيات مسائل سياسى منتهى مى‏شود; به طورى كه اين جزئيات، ريشه در آن كليات و مبادى دارد و با آن در هماهنگى كامل است.اگر ارائه چنين منظومه‏اى را لازمه «نظريه‏» سياسى و از اختصاصات «فلاسفه‏» و متفكران بدانيم، امام على به گواهى تاريخ بسيار زودتر از ديگر متفكران مسلمان ديدگاه‏هاى خود را براى مردم بيان كرده‏اند و در ادامه سنت نبوى مردم را با حقايق و مفاهيم عميق قرآن آشنايى داده‏اند و شايد نوعى كم‏لطفى باشد كه ما در بررسى تاريخ انديشه سياسى اسلامى، از آموزش ديدگان اين مكتب فكرى نام ببريم و از استادان و بنيان‏گذاران آن غافل باشيم; بسيار ناپسند است اين‏كه جوانان و نوجوانان علاقه‏مند به انديشه سياسى اسلام از انديشه سياسى بزرگان و استادان مكتب اسلام، آگاهى نداشته باشند.

نكته ديگرى كه در مورد انديشه سياسى امام على و ديگر متفكران مسلمان، و با توجه به روش تحليلى پيشنهادى، قابل ذكر است، عدم امكان تفكيك بين فلسفه و فقه سياسى است.همين طور اندرزنامه‏ها هم مبتنى بر نوعى نگرش كلى است كه قابل تفكيك از انديشه سياسى مسلمانان نيست و همه اينها به شدت متاثر از متون اسلامى مى‏باشند.متفكران مسلمان بعضا هم داراى كتاب هايى در اندرزنامه نويسى (نصيحة‏الملوك) و هم كتاب‏هايى از سنخ فقه سياسى مى‏باشند; براى شاهد مثال از متفكرانى، مانند غزالى، ماوردى و خواجه نصيرالدين طوسى مى‏توان نام برد.همچنين فلسفه و فقه هم در انديشه سياسى متفكرانى كه هر دو صبغه را دارند، به راحتى قابل جدايى و انفكاك نيست و متفكران مسلمان آن دو را با هم سازگار و در يك منظومه كلى مى‏ديده‏اند; ديدگاه‏هاى فارابى، ابن سينا، خواجه نصيرالدين طوسى، غزالى و...از اين نظر قابل بررسى است.اينان فلسفه و كلام و اصول فقه - كه آن را نوعى فلسفه خاص اسلامى مى‏دانيم - را به عنوان مبادى و مقدمه لازم براى ورود به فقه سياسى دانسته‏اند.فارابى زمانى كه از علم مدنى نام مى‏برد، آن را اعم از فلسفه و فقه سياسى دانسته است و در كتاب الملة در نبود رئيس اول، وجود رئيس آشنا به فقه (كه فقيه است) و سنت را تجويز كرده است.

به هر حال، تمامى تلاش‏هاى فكرى و عقلى در جهان اسلام باز گشت‏به قرآن دارد و اين تلاش‏ها با هدف فهم قرآن از همان ابتدا آغاز شد و روز به روز گسترش يافت و نقش شخصيتى همانند امام على در اين مورد قابل انكار نيست.انديشه سياسى اسلام هم از اين قاعده مستثنا نيست و اين در زمانى بود كه هنوز نهضت ترجمه آغاز نشده و مسلمانان با انديشه‏هاى ساير ملت‏ها آشنا نشده بودند.بعد از آشنايى مسلمانان با ساير ملل، گسترش سرزمين‏هاى اسلامى و ترجمه كتب هندى، يونانى و ايرانى، مسلمانان از اين فرصت نيز استفاده كرده بر گنجينه اطلاعات و دانش و انديشه‏سياسى خود افزودند و از دانش‏هاى جديد براى فهم هر چه بيشتر وحى استفاده بردند.