چه كساني مي‏توانند در گفت‏وگوي تمدنها شركت كنند؟ - چه کسانی میتوانند در گفت و گوی تمدن ها شرکت کنند؟ نسخه متنی

چه كساني مي‏توانند در گفت‏وگوي تمدنها شركت كنند؟

دكتر محمد لِگن هاوزن

محمدباقر قيّومي

بسم‏الله الرحمن الرحيم: و قولوا للناس حسنا (بقره 83)

مقدمه:

افلاطون در ته‏ئه تتوس مي‏نويسد:

... به هر حال يك نكته را نبايد از ياد ببري و آن اين است كه حق نداري در پرسش تقلب كني و مخاطب را بفريبي، و سزاوار نيست كه كسي كه همواره دم از فضيلت مي‏زند در بحث نادرستي روا دارد، و نادرستي در بحث اين است كه ميان مغالطه و بحث جدي فرق نگذاري و روشهائي را كه بايد در هر يك از آن دو پيش گرفت از هم جدا نكني. روش ارباب مغالطه اين است كه هر چه بيشتر به شوخي و ريشخند توسل مي‏جويند و بدين‏سان مخاطب را در دام مي‏اندازند در حالي كه مردمان حقيقت‏جو تنها هنگامي به استدلال حريف خرده مي‏گيرند كه او خود مرتكب خطائي شود يا همنشينان پيشينش او را به راه خطا سوق داده باشند. اگر اين روش را در پيش‏گيري مخاطب تو به خطاي خويش پي خواهد برد و در خواهد يافت كه گناه از خود اوست نه از تو. از آن رو سر در پي تو خواهد نهاد و عشق ترا به دل خواهد گرفت و از خويشتن بيزار خواهد گرديد و براي رهائي از خويش چنگ در دامن فلسفه خواهد زد بدين اميد كه فلسفه دگرگونش كند و بيش از اين همان نماند كه هست.1

براي ورود به گفت‏وگو ما نيز بايد آماده شويم تا انسانهاي متفاوتي شويم و درست به همان گونه بايد آماده ياري رساندن به ديگراني ـ كه با آنها وارد گفت‏وگو خواهيم شد ـ باشيم تا انسانهاي متفاوتي شوند. اگر بناست كه تمدنها وارد گفت‏وگو شوند چنين به نظر مي‏رسد ـ به طور مشابه ـ آنها نيز بايد آماده شوند تا از «من» سابقشان بگريزند و تمدنهاي متفاوتي شوند. ولي آيا تمثيل قانع كننده است؟ فكر مي‏كنم چنين است، اما همچنين سودمند خواهد بود كه در باب استعاره تمدنهاي در حال گفت‏وگو تاملي داشته باشيم.

استعاره عليه تحليل سياسي

ساموئل هانتينگتون2 تحليلي سياسي از دنياي معاصر ارائه مي‏دهد كه در آن جهان به چند تمدن، اديان، تاريخها، هويتها، و ارزشها تقسيم شده است. او روابط ميان اين گروههاي فرهنگي را «برخورد تمدنها» مي‏نامد، زيرا وجود تفاوت در ارزشها و ديگر عوامل فرهنگي موجب تعارض شده است. او همچنين تمدن اسلامي را رقيب غرب جديد ليبرال مي‏داند و به سياستگزاران ايالت متحده پيشنهاد مي‏كند كه بايد تلاش گسترده‏تري براي دفاع آگاهانه و به حركت در آوردن تمدن غربي انجام دهند. كتاب هانتينگتون توجهات زيادي را به خود جلب كرده و نقدهاي بسياري را نيز برانگيخته است. تقسيم‏بندي تمدنها توسط او چنين مورد نقادي قرار گرفته كه امري نسبتا دلبخواه [و غيرمنطقي] است. تحليل او اين اتهام را نيز موجب شده كه او به لحاظ فرهنگي ـ اگر نگوئيم به لحاظ نژادي ـ فردي متعصب است. ديدگاه او در باب تاريخ به جهت عدم دقت به باد حمله گرفته شده و سرانجام پيشنهادش در باب سياست به عنوان امري مقابل علائق ملي ايالات متحده نقد شده است. اما علاقه من به ذكر جزئيات ديدگاه هانتينگتون يا اينكه كداميك، او يا منتقدانش، در باب نكات خاص اين مطلب ذي‏حقّند نيست.

يكي از جالبترين پاسخها به ايده برخورد تمدنها توسط رئيس جمهوري اسلامي ايران سيدمحمد خاتمي با صراحت بيان شده است. او طي سخنراني خود در مجمع عمومي سازمان ملل در 21 سپتامبر 1998 دعوت به «گفت‏وگوي بين تمدنها» را تكرار كرد، و پس از آن، سال 2001 به عنوان سال «گفت‏وگوي بين تمدنها» نام گرفت. گرچه اظهارات «بر خورد تمدنها» و «گفت‏وگوي تمدنها» ظاهرا به حدّ كافي مطرح شده، اما به نظر مي‏رسد كه پيشنهاد آقاي خاتمي جايگزيني انسان‏وارتر نسبت به نظريه برخورد [تمدنها [باشد، [امّا] اين ايده‏ها آنچنان متفاوتند كه به مقولات متفاوت تعلق دارند.

ايده اساسي كتاب جنگ تمدنها تبيين درگيري‏هاي موجود و در واقع، نوعي تحليل سياسي است. از طرف ديگر، ايده گفت‏وگوي بين تمدنها «اصلاً» يك تحليل نيست، بلكه طرح پيشنهادي در قالب استفاده از شيوه‏اي است كه بتوانيم با ديگران مواجه شويم، چنانكه گويي آن پاسخِ حافظ [شاعر شيرين سخن شيراز] به ماكياولي است. يكي در باب سياست زور و واقع بينيها سخن مي‏گويد و ديگري در باب عشق. اگر بناست كه طرحِ آقاي خاتمي چيزي بيش از يك انديشه‏ورزي در باب عشق باشد بايد به‏منظور فهم مراد اين استعاره تلاش كنيم.