مسؤوليت همسايگان مساجد - مسؤولیت همسایگان مساجد نسخه متنی

مسؤوليت همسايگان مساجد

غلامرضا گلي زواره

* پايگاه توحيد

مسجد، بناي مقدّس و شكوهمندي است كه از صدر اسلام تاكنون پايگاه پايدار و استوار توحيد و تقوا بوده و از گذشته، جايگاه خضوع و خشوع و سجود عبادالله در مقابل معبود خويش به شمار مي‏رفته است، علاوه بر آن از دير باز، كانوني جهت فراگيري علوم قرآني، فرهنگ اهل بيت و مركز وعظ و ارشاد و محل تشكّل و انسجام مردم عليه حكام جور و ستم و نيز محل ملاقات مؤمنين با يكديگر و آگاهي يافتن از حال هم و استواري پيوندهاي مودّت و الفت دل‏ها و نيز پايگاه مهمي براي امربه معروف و نهي‏از منكر و كنترل و اصلاح اخلاق و رفتار مردم به شمار مي‏رفته است.

در فرهنگ روايي ما در خصوص حفظ حرمت مسجد و تشويق مردم به حضور دراين مكان معنوي و انس انسان‏ها با آن مسايل مهم و مباحث معتنابهي را طرح كرده‏اند كه بر مسلمين لازم است آن را رعايت كرده تا از اين رهگذر خشنودي پروردگار، پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم‏السلام) او را جلب كنند. در اين ميان افرادي كه در همسايگي مسجد سكونت دارند، نسبت به ديگران وظايف سنگين‏تري را عهده‏دار خواهند بود و ضروري مي‏نمايد نهايت توان خويش را براي عمران كمّي و كيفي مسجد به كار گرفته و از هرگونه رفتاري كه كم توجّهي و بي‏اعتنايي آنان را نسبت به اين خانه عبادت بروز دهد اجتناب و احتراز ورزند. در روايتي از رسول اكرم(ص) نقل شده كه افرادي كه به مسجد انس و علاقه دارند، جزو هفت نفري هستند كه در سايه رحمت پروردگار قرار مي‏گيرند1 و نيز از آن وجود گرامي روايت شده كه فرموده‏اند: هركس همسايه مسجد باشد و بتواند به مسجد برود، ولي سه روز متوالي در اين مكان فرائض عبادي (نماز) خويش را به جاي نياورد، لعنت خداوند و فرشتگان بر او باد! در ادامه اين حديث تأكيد شده كه اگر چنين فردي بيمار شد به عيادتش نرويد و اگر از دنياي فاني به سراي باقي كوچ نمود، در مراسم تشييع جنازه او حضور نيابيد. عبدالله بن سنان از حضرت امام صادق(ع) نقل كرده كه شنيدم آن حضرت مي‏فرمودند گروهي از مردم در زمان رسول اكرم(ص) از رفتن به مسجد براي اداي فريضه نماز بي‏توجّهي نشان داده و در اين امر سستي مي‏ورزيدند. حضرت محمد(ص) فرمود: امكان دارد در مورد آنان كه از رفتن به مسجد جهت اقامه نماز امتناع مي‏كنند، امر نمايم كه هيزمي در مقابل منزلشان قرار داده تا با شعله‏هاي سوزان آن خانه‏هايشان طعمه حريق گردد.

در كتاب فقه الصادق(ع) و نيز «تهذيب» شيخ طوسي از طلحة بن‏زيد نقل شده كه ششمين فروغ امامت فرموده‏اند: اميرمؤمنان(ع) فرمود: همسايه مسجدي كه براي اداي نمازهاي واجب در مسجد حضور نيابد در حالتي كه فراغتي دارد و از سلامتي هم برخوردار است، نمازش كامل نخواهد بود، البته نه آن‏كه نمازش باطل باشد، بلكه آن آثاري را كه نماز مقبول درگاه حق بايد داشته باشد فاقد است.2

امام صادق(ع) فرمودند: در تورات نوشته است: خداوند مي‏فرمايد، و خانه‏هاي من در روي زمين مساجد هستند خوشا به حال كسي كه خودش را در منزل پاكيزه نموده و سپس مرا در خانه‏ام زيارت كند و بر خداست كه از زاير خويش احترام نمايد.3

فقها به استناد اين روايات و سفارش‏هاي موكّد رسول اكرم(ص) و ائمّه شيعه، نماز خواندن در مسجد را براي همسايه‏اش مستحب مؤكّد دانسته و ترك نماز در مسجد توسط همسايه آن را مكروه قلمداد نموده‏اند.

مرحوم آية‏الله سيدمحمدكاظم يزدي در كتاب «عروة‏الوثقي» مي‏گويد: براي همسايه مسجد مكروه است كه بدون عذري؛ مانند باران، نماز را در غير آن مسجد اقامه كند.4 و در رساله‏هاي عمليه مي‏خوانيم: «مستحب است نمازهاي واجب خصوصا نمازهاي يوميه را به جماعت برگزار كنند و در نماز صبح، مغرب و عشا خصوصا براي همسايه مسجد و كسي كه صداي اذان مسجد را مي‏شنود بيشتر سفارش شده است».

طبق برخي از روايات منقول از اهل بيت ـ عليهم السلام ـ همسايه مسجد تا چهل خانه از هر جانب مي‏باشد. در روايت ديگري كساني كه صداي اذان را (به طور طبيعي) مي‏شنوند، به عنوان همسايگان مسجد معرفي شده‏اند.5

معاوية بن عمار مي‏گويد: به امام صادق(ع) عرض كردم: فدايت شوم حدود همسايگي چقدر است؟ فرمود: از هر طرف چهل خانه.6 و رسول اكرم (ص) فرموده‏اند: «حَدُّ الجِوار اَرْبَعُونَ دارا».7

در اغلب روستاها و شهرهاي كوچك طبق مضامين اين روايات تمامي اهالي منطقه با مسجد همسايه حساب مي‏شوند، خصوصا اگر مسجد در مركز شهر باشد و يا اين كه شهرها داراي چندين محله بوده و دركانون آن محلات مسجدي باشد،

مردمان آن ديار به‏طور كامل همسايه مسجد محسوب شده و لازم است نماز خود را در مسجد محل اقامه كنند و با اين كار مستحبي مؤكّد را عملي نمايند.

در بحث وقف اين مسأله مطرح است كه اگر كسي چيزي را وقف بر عنوان همسايگان بنمايد در اين صورت درآمد حاصله از وقف به چه كساني تعلّق مي‏گيرد، در كتاب شرايع در اين مورد سه محور بررسي شده است، نخست در مشخص نمودن همسايه بايد به عرف مراجعه شود و براساس نظر دوّم همسايه هر كس صاحبان خانه‏هايي‏اند كه تا فاصله چهل ذراع از هر طرف واقع شده و اندازه هر ذراع از آرنج دست تا سرانگشت وسط دست مي‏باشد.8 نظر ديگري، چهل خانه از هر طرف را همسايه مي‏داند، آن گاه محقق‏حلّي اين نظر را مردود دانسته و صاحب جواهر آن را از نوادر دانسته و رواياتي را كه همسايه را چهل خانه از هر طرف معين كرد. حمل بر تقيّه نموده‏است. وي مي‏افزايد: از آن‏جا كه لفظ همسايه كلمه‏اي «عرفي» است و شرع مقدس هم در اين زمينه واژه خاصي ندارد، براي دست يافتن به معناي آن بايد به عرف مراجعه كرد، وي در خصوص احاديثي كه حدّ همسايه را چهل ذراع معيّن كرده گويد: شايد بتوان گفت منظور معصوم(ع) از اين بيان، همان معناي عرفي و رايج بين مردم است و براين اساس نظر نخست و ثاني در باب معين نمودن حد همسايه با يكديگر مغاير نخواهد بود. علامه‏حلّي، محقق كركي (محقق ثاني)، شهيدثاني و تني چند از فقهاي متأخّر ملاك در تعيين همسايه را مراجعه به عرف تلقّي نموده‏اند.9