ارزیابی راههای گریز از ربا در نگاه امام خمینی و شهید صدر نسخه متنی

محمدرضا غفوريان

هركس با اندك آشنايى با بخشهاى معاملات فقه, اهميت, گستردگى و پيچيدگى مسأله ربا را در مى يابد. (ربا) موضوعى است كه هم در پژوهشهاى فقهى, بويژه با پديدار شدن روابط پيچيده نوين اقتصاد و بانكدارى, و هم در كاوشهاى دانش اقتصاد, جايگاه ويژه اى دارد و بسيار بدان مى پردازند.

در اين نوشته در پى آن نيستيم تا جنبه هاى گوناگون پديده ربا را بكاويم و به بررسى فقهى آن در موضوع, ويژگيها, ارتباطات, پيامدها و بپردازيم; زيرا موضوعى چنين مهم و گسترده از توان اين خامه فراتر است و نيازمند آشنايى ژرف فقهى و اقتصادى. آنچه در اين مقاله مى آيد, بازخوانى روشهايى است كه برخى فقيهان براى گريز از ربا در نوشته هاى خويش آورده اند.

ارزيابى درستى و نادرستى اين راهها را نبايد دست كم گرفت; چرا كه گونه پردازش به اين مسأله فقهى, گذشته از اهميتى كه نتيجه بررسى خود اين فرع دارد, نشانگر سبكى ويژه و نگاهى خاص در بررسيهاى فقهى است.

آيا در پذيرش اين گونه راههاى گريز, مى توان با استناد جستن به يك يا چند روايت, آسوده خاطر بود, يا با نگاهى ديگر, اين دست روايات را با معيارهاى برتر كلامى و جايگاه اجتماعى امامان معصوم و راه كارهاى اقتصادى دين نيز بايد سنجيد؟

چگونه است كه برخى فقيهان, چون امام خمينى, در ارزيابى روايات اين باب, چشم انداز گسترده ترى را مى نگرند, ولى برخى ديگر را مى توان يافت كه با بررسى سند و دلالت يك روايت, راه يا راههايى را براى گريز از ربا پيش مى نهند و هيچ معيار ديگرى را در اين باره نمى بينند. كدام شيوه پسنديده و درست است؟ و در بررسى اين گونه مسائل اجتماعى, چه ملاكهايى بايد مهم به شمار آيد؟

مى بينيم كه كاوش در راههاى گوناگون گريز از ربا, گذشته از اين كه خود يك مسأله سودمند فقهى است, از جنبه روش شناسى كار فقهى و سبك شناسى اجتهاد فقيهان نيز مهم است.

جنبه ديگر اهميت اين مسأله آن است كه در روزگار ما, از يك سوى, ديدگاهها و نظامهاى پيچيده و گوناگون اقتصادى, در گستره مديريت جوامع بزرگ و كوچك در جاى جاى جهان, ادعاى كارآمدى و توان مندى بيش ترى دارند, و از سويى ديگر, اهميت پذيرش يا دورى گزيدن از ربا در ساختار اقتصادى يك جامعه نيازى به درازاى سخن ندارد. بدين سان مى بينيم كه براى جهت دهى به زيرساختهاى اقتصادى جامعه نيز, بايد تكليف مسأله مهمى چون ربا را روشن كنيم. حقيقت اين است كه اگر راههاى گريز از ربا بپذيريم, در واقع, ربا را به عنوان يك واقعيت موجود در ساختار اقتصادى جامعه پذيرفته ايم و اين خود, سمت و سوى ويژه اى را در روند برنامه ريزى اقتصادى به دنبال دارد. البته همه اين سخنان, هنوز به معناى پذيرش يا ردّ راههاى گريزاز ربا نيست, بلكه نماياندن اهميت اين مسأله از ديدگاه برنامه ريزى اقتصادى براى جامعه است.

به هر روى, بحث از راههاى گريز از ربا, پيش انگارهايى دارد كه براى روشن شدن بهتر جنبه هاى گوناگون اين بحث, ناگزيريم كوتاه سخنى از آنها به ميان آوريم.

نخستين نكته اين است كه حرام بودن ربا در فقه اسلامى, روشن تر از آن است كه نيازمند نماياندن منابع و مدارك بسيار باشد. تا جايى كه گروهى از فقيهان, آن را از ضروريات دين به شمار آورده اند.1 در آيات و روايات نيز, به زبانهاى گوناگون و گاهى با شدّت و تندى از گناه بزرگ بودن ربا ياد شده است. اين نكته به دو جهت درخور بررسى و درنگ است; يكى آن كه اگر چنين تأكيد و سخت گيرى درباره ربا نمى بود و سودآورى آن نيز, آسان و چشمگير نبود, شايد انديشه يافتن راه گريز از آن نيز به اين اندازه رشد نمى كرد. ديگر آن كه آيا اين همه پافشارى و زشت خواندن پليدى يك كار, با راههاى گريز پيشنهادى هماهنگ شدنى است يا خير؟ و آيا در پيدا كردن راهى براى گريز از آن, حرام بودن سنگين اين كار تا چه اندازه ملاحظه شده است؟

نكته دوم و بسيار مهم اين است كه بايدمعناى درست ربا و گونه هاى آن را نيك دريابيم و اصطلاحهاى به كار رفته در اين گستره را در روايات و سخنان فقيهان, به خوبى بكاويم. رباى دادوستدى كه فقيهان از آن با رباى معاوضى ياد مى كنند, با رباى در وام, يا رباى قرضى, تفاوت بسيار دارد. بايد ديد هر يك از راههاى گريز, به كدام ربا برمى گردد, تا در ارزيابى و بررسى درست آن نلغزيم.