ب) آزمايش اخلاص بندگان: - فلسفه وجوب روزه نسخه متنی

قال رسول الله ـ صلي الله عليه و آله: «لا تشبعوا فيطفي نور المعرفة من قلوبكم»4 پرخوري نكنيد كه نور معرفت در قلب شما خاموش مي‏گردد.

قال علي ـ عليه السلام ـ: «نعم العون علي اسر النفس و كسر عادتها التجوّع»5 گرسنگي بهترين كمك به نفس و شكستن عادت‏هاي او مي‏باشد.

اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ روايت كرده كه خداوند متعال در شب معراج به رسول خدا(ص) فرمود: يا احمد، كاش شيريني گرسنگي و سكوت و خلوت و آثار آنها را مي‏چشيدي. رسول خدا(ص) عرض كرد: پروردگارا! فايده گرسنگي چيست؟ فرمود: حكمت و حفظ قلب و تقرب به من و حزن دايم و كم خرجي و گفتار حق و بيباكي از اينكه در گشايش باشد يا در سختي.6
علاّمه طباطبايي در ذيل تفسير آيه شريفه «.. لعلّكم تتّقون» مي‏فرمايد: تعاليم عاليه اسلام و بيانات وافيه، چنين افاده مي‏كندكه ساحت قدس پروردگار منزّه از اين است كه احتياج و نياز به چيزي داشته باشد، و از هر گونه نقص و نيازي مبرّا است.

پس عبادات، اثرش تنها متوجه بنده خواهد شد، نه خدا، چنانكه گناهان نيز چنين‏اند. خداوند در قرآن كريم مي‏فرمايد: «ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان أسأتم فلها»7 اگر نيكي كرديد به خود نيكي كرده‏ايد و اگر بدي كنيد باز به خود كرده‏ايد. پس آثار اطاعت يا معصيت، عايد خود انسان مي‏شود كه شأني جز نياز و تهيدستي ندارد: «يا ايها الناس انتم الفقراء الي الله و الله هو الغني»8 اي مردم، شما نيازمند به خداييد و خدا بي‏نياز است.

و در خصوص روزه مي‏فرمايد: «لعلّكم تتّقون» يعني تشريع اين حكم، براي اين است كه شما پرهيزگار شويد، نه اينكه پروردگار به روزه گرفتن شما نيازمند باشد.

اما اينكه از روزه اميد يافتن تقوا مي‏توان داشت جاي شك نيست، چون انسان اين مطلب را در فطرت خود مي‏يابد كه اگر كسي بخواهد با عالم طهارت و قدس ارتباط پيدا كند و به مرتبه كمال و روحانيت برسد ودرجات ارتقاء معنوي را بپيمايد، اول چيزي كه بر او لازم است اين است كه از بي‏بند وباري و شهوتراني بپرهيزد، و جلوي نفس سركش را بگيرد و نگذارد كه در زمين طبع و طبيعت افسار گسيخته به هر سو كه مي‏خواهد برود و در هر جا كه مي‏خواهد بماند واز دلبستگي و فرو رفتن در مظاهر حيات مادي خود را منزه كند. و خلاصه از هر چيز كه او را از خدا باز مي‏دارد، دوري گزيند، اين تقوا از راه خودداري از شهوات و دوري از هواهاي نفساني به دست مي‏آيد، و آنچه با حال عموم مردم مناسب است اين است كه در امور مورد نياز همگان، مانند خوردن و آشاميدن و تمايل جنسي از شهوتهاي مشروع هم خودداري كنند، تا به واسطه اين تمرين، اراده شان تقويت شود و بتوانند از شهوتهاي نامشروع نيز خودداري نمايند و به سوي پروردگار تقرب بجويند، زيرا كسي كه در امور مشروع و مباح دعوت خدا را اجابت كرد، در امور غير مشروع و حرام بهتر اطاعت و فرمانبرداري مي‏نمايد.»9
كسي كه ماه رمضان را روزه مي‏گيرد و در اين يك ماه از ارتكاب گناه و اخلاق زشت اجتناب مي‏كند، مي‏تواند بعد از ماه مبارك رمضان نيز همين حال ترك گناه را ادامه دهد.

روزه عبادتي است كه در آن به واسطه ترك لذايذ مشروع و ترك گناهان، قلب روزه دار صيقلي و پاك مي‏شود و از فكر و ذكر غير خدا فارغ مي‏گردد.

بدين وسيله، انسان براي استفاضه اشرافات و افاضات ذات ربوبي و لقاء الله استعداد پيدا مي‏كند. در چنين حالي مشمول الطاف و عنايات خداوندي قرار مي‏گيردو با جذبه‏هاي الهي به قرب حق نائل مي‏گردد. به همين جهت، در احاديث آمده كه نفس كشيدن و خواب روزه دار ثواب عبادت دارد.

مهمترين فلسفه روزه كه از احكام اسلام است، رسيدن به تقوا است. دستيابي به سجاياي اخلاقي و خصلتهاي انساني مستلزم برپا داشتن اين حكم واجب الهي است، زيرا گرسنگي ـ صرف نظر از عبادت بودن روزه ـ انسان را از تمايلات و جاذبه‏هايي كه او را به سركشي و بيراهه مي‏كشد، باز مي‏دارد و خُلق و خوي انساني را در او زنده مي‏كند. بدين ترتيب تقوا برترين ويژگي انسان خودساخته است.

اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ در مورد تقوا چنين مي‏فرمايد: «فانّ تقوي الله دواء داء قلوبكم و بصر عمي افئدتكم و شفاء مرض اجسادكم و صلاح فساد صدوركم و طهور دنس انفسكم و جلاء غشاء ابصاركم و امن جأشكم و ضياء سواد ظلمتكم»10 همانا كه تقوا داروي شفابخش بيماري قلبهاي شما و روشنگر كوري دلها و شفابخش بيماري بدنها و اصلاح كننده فساد سينه‏ها و پاك كننده آلودگيهاي نفس و جلا دهنده پرده‏هاي ديدگان و آرامش بخش اضطرابهاي دروني و روشن كننده تاريكيهاي شما مي‏باشد.

ب) آزمايش اخلاص بندگان:

اخلاص از عالي‏ترين مراحل تكامل معنوي است. در اثر اخلاص، قلب مركز تابش نور الهي مي‏گردد و حكمت و دانش از قلب بر زبان جاري مي‏شود.

قال علي ـ عليه السلام ـ : «فرض الله الصيام ابتلاءً لاخلاص الخلق»11 خداوند روزه را واجب كرد تا به وسيله آن اخلاص مردم را بيازمايد.

و در خطبه حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ درباره امر فدك مي‏فرمايد: «... فرض الله الصيام تثبيتا للاخلاص»12 خداوند روزه را براي تثبيت اخلاص واجب كرد.

از اين روايات استفاده مي‏شود كه روزه با اخلاص رابطه خاصي دارد. اينكه وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد، حاكي از اهميت داشتن اخلاص است. انساني كه از تمايلات نفساني پرهيز مي‏كند و در زمان خاصي خودش را ملزم به رعايت دستورات فقهي و اخلاقي مي‏كند، آن هم در مدت يك ماه، اگر اعمالش همراه با اخلاص نباشد، آن ارزش معنوي خاص را نخواهد داشت.

بنابراين انساني كه سختي‏ها و مشكلات روزه را تحمل مي‏كند، بايد اخلاص داشته باشد، يعني اعمالش فقط براي رضاي خداوند باشد.

در روايات داريم كه عمل بدون اخلاص فاقد ارزش است، حتي روزه‏اي كه آن قدر اهميت و فضيلت دارد كه مطلوب خدا است و خداوند خودش مي‏فرمايد: من پاداش آن را مي‏دهم «الصوم لي و انا اجزي به»13
قال علي ـ عليه السلام ـ: «الاخلاص ثمرة العبادة»14 اخلاص ثمره عبادت مي‏باشد.

عبادتي مورد قبول خداوند واقع مي‏شود و سبب قرب و كمال مي‏گردد كه از هرگونه ريا و خود خواهي و خودنمايي به دور باشد و فقط و فقط براي خدا انجام گيرد. ملاك و معيار قبولي و ارزش عمل به اخلاص است. هرچه اخلاص بيشتر باشد، عمل نيز كاملتر خواهد بود. در واقع، شرط رسيدن به تقوا كه فلسفه روزه بود، اخلاص است. اگر كسي توانست در عبادت ماه رمضان اخلاص داشته باشد، مهمان واقعي حق تعالي شده وبه مقام قرب الهي و مقامات معنوي و اخلاقي نايل گرديده است.

2ـ بُعد اخروي: يادآور قيامت

دومين بعد فلسفه وجوب روزه كه قابل بحث است، بعد اخروي آن است كه همان يادآوري روز قيامت است؛ يعني انساني كه در اين دنيا روزه مي‏گيرد و گرسنگي و تشنگي را تحمل مي‏نمايد، گرسنگي و تشنگي روز قيامت را، به ياد مي‏آورد. و همين توجه، در رفتار، منش و اعمال او اثر بسزايي مي‏گذارد. اگر انسان اعمالش را با توجه انجام دهد و خود را موعظه كند كه حساب‏رسي دقيقي در پيش دارد، متواضع‏تر و متخلق‏تر خواهد شد و از اجر و ثواب بيشتري برخوردار خواهد گرديد.