بدان توبه عبارت از معنايى است كه به ترتيب براساس سه امر تنظيم و تحقق مىيابد و اينها عبارتند از: علم و حال و فعل؛ علم در مرتبه اول و حال در مرتبه دوم و فعل در مرتبه سوم قرار دارد. اولى موجب دومى است، و دومى سومى را ايجاب مىكند، ايجابى كه مقتضاى جريان سنت الَّهى در تمام عوالم ملك و ملكوت است.امّا علم عبارت از شناخت عظمت زيان هايى است كه بر گناهان مترتب است؛ و دانستن اين كه گناهان ميان عبد هر چه محبوب اوست حجابند، و هرگاه انسان اين امر را قطعى بداند، و در دل به آن يقين حاصل كند، از اين شناخت در دل او اندوهى به سبب از دست رفتن محبوب پديد مىآيد؛ زيرا هر زمان دل از دست رفتن محبوب را حس كند اندوهگين مىشود، و اگر فوت محبوب به سبب كارى بود كه خود انجام داده است بر آن كارش متاءسف مىشود؛ و اين تاءسف او بر عملى كه سبب از دست رفتن محبوبش شده است ندامت يا پشيمانى نام دارد. هنگامى كه اين اندوه در دل پديد مىآيد، و بر آن چيره شود از آن حالت ديگرى در قلب به وجود مىآيد كه آن را اراده و قصد مىگويند و آن عزم انجام دادن كارى است كه به زمان حال يا گذشته و يا آينده مربوط مىشود. امّا تعلق آن به زمان حال به سبب اراده به ترك گناهى است كه هم اكنون به آن آلوده است، و ارتباط آن به آينده عبارت از عزم اوست بر اين كه گناهى را كه سبب از دست رفتن محبوب او شده است، تا پايان عمر ترك كند، و تعلق آن به گذشته براى اين است كه اگر اعمال او قابل جبران است آنها را قضا و تلافى كند. بنابراين علم نخستين قدم و سرآغاز همه اين خيرات مىباشد، و مقصودم از علم ايمان و يقين است. ايمان عبارت از تصديق اين امر است كه گناهان سمّ كشنده اند، و يقين تاءكيد اين تصديق و استيلاى آن بر قلب و نفى هر گونه شك و ترديد مىباشد. انوار اين ايمان هر زمان بر دل بتابد آتش پشيمانى را بر مىافروزد، چه دل هنگامى كه به سبب تابش نور ايمان، خود را از محبوب خويش محجوب ببيند قرين اندوه مىگردد؛ و او مانند كسى است كه انوار خورشيد بر او بتابد در حالى كه پيش از اين در تاريكى به سر برده و به سبب پراكنده شدن ابرها و برداشته شدن حجاب ها روشنايى بر او تابيده است، و در همين حال محبوبش را كه در شرف هلاكت است ديدار كند؛از اين رو آتش محبت در دلش افروخته مىشود، و اين امر اراده اى در او پديد مىآورد تا از جاى برخيزد و گذشته را جبران كند. بنابراين علم و پشيمانى و اراده اى كه مبتنى بر ترك اعمال ناشايست در حال و آينده و تلافى گذشته باشد معانى سه گانه اى مىباشند كه حصول آنها مترتب بر يكديگر است، و به مجموع آنها توبه گفته مىشود. بسيارى از اوقات واژه توبه را معناى پشيمانى به كار مىبرند، و علم را مقدمه، و ترك را نتيجه و ثمره آن قرار مىدهند. از همين نظر پيامبر خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم فرموده است: «پشيمانى توبه است». (1) زيرا پشيمانى از علمى كه موجب توبه و ثمره آن است و از اراده اى كه به دنبال آن مىآيد خالص نيست، و پشيمانى اين دو معنى علم و اراده را كه موجب به ثمر رسيدن و نتيجه آن است در دو طرف خود به همراه دارد.
لطفا منتظر باشید ...
