ذو القرنين در قرآن
محمد رضا امين زارعبسم الله الرحمن الرحيمالحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد و آله الطاهرين.اللهم كن لوليك الحجة بن الحسن صلواتك عليه و على آبائه فى هذه الساعة و فى كل ساعة وليا و حافظا و قائدا و ناصرا و دليلا و عينا حتى تسكنه ارضك طوعا و تمتعه فيها طويلا.اعوذ بالله من الشيطان الرجيمو يسئلونك عن ذى القرنين قل ساتلوا عليكم منه ذكرا.و از تو اى محمد، درباره «ذو القرنين» مىپرسند در پاسخ ايشان بگو:بزودى، بخشى از سرگذشت او را، براى شما بازگو خواهم كرد.آيات 83 تا 98 سوره مباركه كهف درباره زندگانى ذو القرنين مطالبى دارد كه در قالب سه بخش اساسى در كتاب شريف تفسير الميزان (1) آمده است:الف - تفسير آيات مربوط به ذو القرنين
ب - بحث روايى اين آيات شريفه
ج - گفتارى پيرامون داستان ذو القرنين، به صورت قرآنى و تاريخى.اين مطلب در كتاب تفسير نمونه (2) در دو بخش جداگانه آمده است كه بخش اول آن به تفسير آيات مربوطه، و بخش دوم به نكات آموزنده داستان و بحثهاى تاريخى و روايى آن اختصاص يافته است.بنده پس از مطالعه دقيق اين كتب تصميم گرفتم كه تفسير اين آيات و داستان ذو القرنين را بازنويسى كرده و آن را در اختيار قرآن دوستان بگذارم.البته ناگفته نماند كه درباره ذو القرنين و آيات قرآنى مربوط به او، كتابها و تاليفات زيادى نوشته شده است كه حاصل زحمات محققين علوم قرآنى است كه در پايان اين كتاب فهرستى از آنها را ذكر خواهم كرد.با مراجعه به بعضى از اين كتابها دريافتم كه تعدادى از آنها بيشتر به جنبه تاريخى موضوع پرداختهاند، اما در اين نوشتار سعى شده تا جهت قرآنى قصه مورد توجه قرار گيرد. به عبارت ديگر، آنچه كه درباره داستان ذو القرنين از قرآن فهميده مىشود جمعآورى گردد. درباره جنبه تاريخى داستان هم سعى شده كه به طور خلاصه و در قالب يك فصل در پايان كتاب به آن پرداخته شود.
بنابراين، همان طور كه از نام كتاب پيداست، هدف اصلى ما طرح و بيان نكاتى است كه از قرآن درباره اين داستان فهميده مىشود.علامه طباطبايى در بحث روايى خود چنين فرموده است:«خواننده عزيز بايد بداند كه روايات مروى از طرق شيعه و اهل سنت از رسول خداصلى الله عليه وآله و روايات مروى شيعه از ائمه هدى و... درباره داستان ذو القرنين، بسيار اختلاف دارند; آن هم اختلافهاى عجيب، و آن همنه در يك بخش داستان، بلكه در تمامى خصوصيات آن! اين اخبار در عين حال مشتمل بر مطالب شگفتآورى است كه هر ذوق سليمى از آن وحشت نموده و آن را محال مىداند و عالم وجود هم منكر آن است، لذا اگر خردمند اهل بحث آنها را با هم مقايسه نموده مورد دقت قرار دهد، هيچ شكى نمىكند در اينكه مجموع آنها خالى از دسيسه و دستبرد و جعل و مبالغه نيست. از همه اين مطالب غريبتر، رواياتى است كه علماى يهود كه به اسلام گرويدهاند، از قبيل «وهب ابن منبه» و «كعب الاحبار»، نقل كردهاند، يا اشخاص ديگرى كه از قرائن به دست مىآيد كه مطالب خود را از يهوديان گرفتهاند! بنابراين ديگر چه فايدهاى دارد كه ما به نقل، استقصاء و احصاء آنها با آن كثرت و طول و تفصيلى كه دارد بپردازيم؟ لاجرم، به پارهاى از جهات اختلاف آنها اشاره نموده و از آن مىگذريم، و به نقل آنچه كه تا حدى از اختلاف مصون مانده است اكتفاء مىكنيم» (3) .از اين رو ما در اينجا بحث روايى نكردهايم، ولى علاقهمندان مىتوانند به تفسير الميزان مراجعه نمايند.در پايان هم بايد اين نكته را متذكر شد كه چنين نيست كه بتوان همه مطالب اين كتاب را به تفسير الميزان يا تفسير نمونه نسبت داد، زيرا شايد جزئياتى باشد كه بطور صريح در اين دو كتاب نيامده است; اما بايد دانست كه بدنه اصلى و بيش از نود درصد مطالب اين كتاب چيزهايى است كه از آن دو صحيفه شريفه گرفته و بازنويسى كردهام.در نتيجه، در همين جا آنچه ستايش و سپاس بر اين اثر باشد را، نثار حضرت علامه طباطبايىرحمه الله و حضرت آيتالله مكارم شيرازى"مدظله" و گروه نويسندگان تفسير نمونه مىنمايم و اذعان دارم كه بنده فقط به صورت يك كار خدماترسانى علمى، نقشى جزئى در اين زمينه ايفا كردهام. اميد كه اين خدمت ناچيز مقبول درگاه احديت قرار گيرد!و لله الحمدقم - مهرماه سال هفتاد و نه - محمدرضا امين زارع