فصل چهارم - ذو القرنين در قرآن نسخه متنی

فصل چهارم

نكات جالب و پندآموز

يكى از مهم‏ترين قسمت‏هاى نقل هر داستان، طرح نكات جالب و آموزنده آن است.در اين فصل به پيروى از كتاب ارزنده تفسير نمونه و با بهره‏گيرى از آن، دوازده نكته جالب و پندآموز از داستان ذو القرنين را بازنويسى كرده و تقديم مى‏نماييم:

1- نخستين درسى كه از اين داستان مى‏آموزيم، آن است كه در اين جهان هيچ كارى بدون توسل به اسباب آن انجام نمى‏گيرد. به همين جهت، خداوند براى پيشرفت كار ذو القرنين اسباب پيشرفت و پيروزى را به او داد: «واتيناه من كل شى‏ء سببا» و وسايل دستيابى به هر چيزى را در اختيارش گذارديم و او هم از اين اسباب به خوبى بهره گرفت: «فاتبع سببا». بنابراين آن‏ها كه انتظار دارند بدون تهيه اسباب و وسايل لازم و بدون استفاده از آن‏ها به پيروزى برسند، به جايى نخواهند رسيد، حتى اگر ذو القرنين باشند!

2- يك مديريت فراگير، نمى‏تواند نسبت‏به تفاوت و تنوع مجموعه تحت اداره‏اش و شرايط مختلف آن‏ها بى‏اعتنا باشد، به همين دليل ذو القرنين كه صاحب يك حكومت الهى بود، به هنگام برخورد با اقوام گوناگون كه هركدام زندگى مخصوص به خود داشتند، متناسب با آن‏ها رفتار كرد و همه را زير بال و پر خويش گرفت.

3- تكليف شاق هرگز مناسب يك حكومت عدل نيست. به همين دليل ذو القرنين بعد از آن كه تصريح كرد: من ظالمان را مجازات خواهم كرد و صالحان را پاداش نيكو خواهم داد، اضافه نمود: «وسنقول له من امرنا يسرا»; يعنى ما براى مردم صالح اين سرزمين قوانين و برنامه‏هاى آسانى وضع خواهيم كرد تا توانايى انجام آن را از روى ميل و رغبت و شوق داشته باشند.

4- از نكات جالب اين داستان وجود سه نوع متفاوت از مردم به طور همزمان در مناطق مختلف مى‏باشد، مردمى گرفتار ظالمين داخلى و تا حدى متمدن، به طورى كه گويا ذو القرنين بعد از برقرارى نظم و مجازات ظالمين، براى آنان قوانينى هم وضع كرد; مردمى از جهت تمدن در حد صفر، به طورى كه حتى سايبانى هم براى خود نساخته بودند; و مردمى ديگر از جهت صنعت و اقتصاد در حدى مطلوب، ولى گرفتار ناامنى و غارتگران خارجى.

5- ذو القرنين حتى جمعيتى را كه به گفته قرآن سخنى نمى‏فهميدند و ساده‏لوح بودند، از نظر دور نداشت و به درددل آن‏ها گوش فراداد و نيازشان را برطرف ساخت و ميان آن‏ها و دشمنشان سد محكمى برپا كرد; با اينكه مى‏توانست چنين مردمى را با وعده و وعيد قانع كند و زحمتى براى آنان متحمل نشود، ولى بدون هيچگونه چشمداشتى به سازندگى در آن منطقه همت گماشت.

6- امنيت، نخستين و مهم‏ترين شرط يك زندگى سالم و اجتماعى است. به همين جهت ذو القرنين براى تامين امنيت قومى كه مورد تهديد و غارت بودند، پرزحمت‏ترين كارها را برعهده گرفت و براى جلوگيرى از يورش مفسدان، نيرومندترين سدها را ساخت.

اصولا تا وقتى كه جلو مفسدان با قاطعيت و با نيرومندترين مانع گرفته نشود، جامعه روى سعادت را نخواهد ديد. به همين دليل حضرت ابراهيم‏عليه السلام هنگام بناى كعبه نخستين چيزى كه از خداوند سبحان براى آن سرزمين تقاضا كرد، نعمت امنيت‏بود:

«رب اجعل هذا البلد امنا واجنبنى وبنى ان نعبد الاصنام‏» (19)

پروردگارا! اين شهر (مكه) را شهر امنى قرار ده! و فرزندانم را از پرستش بت‏ها دور نگاه دار.

و نيز به همين دليل در نظام قضايى اسلام سخت‏ترين مجازات‏ها براى كسانى است كه امنيت جامعه را به خطر مى‏اندازند:

«انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله و يسعون فى الارض فسادا ان يقتلوا او يصلبوا او تقطع ايديهم و ارجلهم من خلاف او ينفوا من الارض ذلك لهم خزى فى الدنيا ولهم فى الاخرة عذاب عظيم الا الذين تابوا من قبل ان تقدروا عليهم فاعلموا ان الله غفور رحيم‏» مجازات آنان كه با خدا و پيامبرش به جنگ برمى‏خيزند و اقدام به فساد در روى زمين مى‏كنند و با تهديد اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مى‏برند، فقط اين است كه اعدام شوند يا به دار آويخته گردند يا چهار انگشت (از) دست (راست) و پاى (چپ) آن‏ها، به عكس يكديگر بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد شوند. اين رسوايى آن‏ها در دنياست و در آخرت، مجازات عظيمى دارند مگر آن‏ها كه پيش از دست‏يافتن شما بر آنان توبه كنند. پس بدانيد (خدا توبه آن‏ها را مى‏پذيرد) و خداوند آمرزنده و مهربان است. (20)

7- درس ديگرى كه از اين ماجراى تاريخى مى‏توان آموخت، اين است كه صاحبان اصلى درد بايد در انجام كار خود شريك باشند. به همين خاطر ذو القرنين به گروهى كه از هجوم اقوام ياجوج و ماجوج شكايت داشتند، گفت: «فاعينونى بقوة اجعل بينكم و بينهم ردما» مرا با نيروى انسانى كمك كنيد تا ميان شما و آن‏ها سد محكمى ايجاد كنم!ودرتمام‏مراحل سدسازى از نيروى كار آنان بهره جست.

اساسا چيزى كه با همكارى استفاده‏كنندگان آن ساخته شود، هم بهتر و زودترساخته مى‏شود و هم نتيجه حاصل از آن مورد ارج و قدردانى مناسبى قرار مى‏گيرد; چرا كه استفاده‏كنندگان خود رنج تهيه آن را چشيده‏اند و به ارزش آن واقفند.

8- هر شخص يا گروهى كه خواستار انجام كارى است، خود بايد حاضر به هرگونه همكارى و تلاش در راه انجام آن باشد. در نتيجه اين آمادگى و تلاش همه‏جانبه (به اضافه مديريت صحيح و امين) است كه انسان دست‏به انجام هر كار مهم و بزرگى بزند، در آن موفق مى‏شود; چنان كه آن مردم توانستند آن چنان سد مهم و محير العقولى بسازند.

9- يك رهبر الهى بايد بى‏اعتنا به مال و ماديات باشد و به آنچه خدا در اختيارش گذارده، قناعت كند. لذا مى‏بينيم كه ذو القرنين برخلاف سلاطين ديگر كه حرص و ولع عجيبى به اندوختن اموال دارند، هنگامى كه پيشنهاد مال و اموال به او مى‏شود نمى‏پذيرد و مى‏گويد: «ما مكنى فيه ربى خير» آنچه پروردگارم در اختيارم گذاشته از مالى كه شما پيشنهاد مى‏كنيد،بهتراست.بنابراين‏من از شما اجر و مزد نمى‏خواهم.

در قرآن مجيد به طور مكرر در داستان انبياء مى‏خوانيم كه يكى از اساسى‏ترين سخن‏هاى ايشان اين بوده:

«وما اسئلكم عليه من اجر ان اجرى الا على رب العالمين‏»

حضرت نوح‏عليه السلام بعد از اعلام رسالت‏خويش به قوم خود گفت: و من براى اين دعوت هيچ مزدى از شما نمى‏طلبم، پاداش من تنها بر پروردگار عالميان است. (21)

شبيه اين سخن را قرآن در چندين مورد از زبان انبياى پيشين (22) و پيامبر اسلام (23) نقل كرده است. بنابراين عمل ابلاغ رسالت همه پيامبران با خلوص كامل و بدون هيچ‏گونه چشمداشتى به اموال مردم يا منافع دنيايى، تقديم بارگاه الهى شده است.
در عوض اين زحمت و خلوص، ثواب و رضوان الهى متناسب با جود و كرم خداوند سبحان نصيب آنان مى‏گردد.

10- درس ديگر اين داستان محكم‏كارى است. ذو القرنين در بناى اين سد از قطعات بزرگ آهن استفاده كرد و براى اينكه اين قطعات به هم جوش بخورند، آن‏ها را در آتش گداخت و براى اينكه عمر سد طولانى شود و در برابر تاثيرات هوا و رطوبت‏باران مقاومت كند، آن را با لايه‏اى از مس پوشاند.

11- انسان هرقدر قوى، نيرومند و متمكن باشد و از عهده انجام كارهاى بزرگ برآيد، هرگز نبايد به خود ببالد و يا مغرور شود. اين درس ديگر اين داستان است. ذو القرنين در همه جا به قدرت پروردگار تكيه مى‏كرد. به هنگام پيشنهاد كمك مالى گفت: «ما مكنى فيه ربى خير» آنچه پروردگارم در اختيارم گذارده بهتر است. و بعد از اتمام كار سد گفت: «هذا رحمة من ربى‏» اين سد نعمت و رحمتى از پروردگار من است.

12- همه چيز زايل شدنى است و محكم‏ترين بناهاى اين جهان سرانجام خلل خواهد يافت; هرچند از آهن و پولاد يكپارچه باشد. اين نيز درسى است‏براى انسان‏ها كه دنيا را جاودانه ندانند و در جمع مال و كسب مقام، بى‏قيد و شرط و حريصانه نكوشند و بدانند كه تمام آنچه در دنياست - سد ذو القرنين كه سهل است، خورشيد با آن عظمتش - خاموش و فانى مى‏شود. كوه‏ها با تمام صلابتشان متلاشى مى‏شوند و نيز انسان كه در اين ميان از همه آسيب‏پذيرتر است: «كل من عليها فان و يبقى وجه ربك ذو الجلال و الاكرام‏» همه كسانى كه روى زمين هستند فانى مى‏شوند. تنها ذات شكوهمند و گرامى پروردگار تو است كه باقى مى‏ماند. (24)

آيا انديشه در اين واقعيت كافى نيست تا جلو خودگامگى‏هاى انسان را بگيرد؟

مطالب اين فصل، عموما از تفسير شريف نمونه انتخاب شده كه بعضى با همان عبارات و بعضى ديگر به همراه بازنويسى در اينجا آورده شده است و البته برخى مطالب نيز اضافات نويسنده است.

بايد دانست كه نكات پندآموز اين داستان محدود به اين دوازده نكته نيست و شما نيز مى‏توانيد با تعمق در جوانب داستان نكات بيشترى به دست آوريد.