***** صفحه 31 *****
" و الله غالب على امره!" (21/يوسف)
و اين همان عصمت از خطاى در تلقى و تبليغ است .
دليل ديگر بر اين عصمت آيه شريفه:
" عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى من رسول فانه يسلك من بين يديه و من خلفه رصدا ليعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم و احاط بما لديهم و احصى كل شى ء عددا!"(26تا28/جن)
از ظاهر اين آيه به خوبى بر مى آيد كه خداى تعالى رسولان خود را اختصاص مى دهد به وحى : و از راه وحى به غيب آگاهشان نموده ، تاييدشان مى كند  و از پيش رو و پشت سرشان مراقبشان است  و به منظور اينكه وحى به وسيله دستبرد شيطانها و غير آنها دگرگون نشود به تمام حركات و سكنات آنان احاطه دارد ، تا مسلم شود كه رسالات پروردگارشان را ابلاغ نمودند .
و نظير اين آيه در دلالت بر عصمت انبيا از خطا در تلقى و در تبليغ ، آيه زير است كه كلام ملائكه وحى را حكايت مى كند  و مى فرمايد:
" و ما نتنزل الا بامر ربك له ما بين ايدينا و ما خلفنا و ما بين ذلك و ما كان ربك نسيا !"(64/مريم)
اين آيات همه دلالت دارد بر اينكه وحى از حين شروعش به نازل شدن ، تا وقتى كه به پيامبر مى رسد  و تا زمانى كه پيغمبر آن را به مردم ابلاغ مى كند ، در همه اين مراحل از دگرگونگى و دستبرد هر بيگانه اى محفوظ است .
البته اين دو وجه و دو دليلى كه ما آورديم هر چند تنها عصمت انبيا در دو مرحله تلقى و تبليغ را اثبات مى كرد  و متعرض عصمت از گناه نبود ، ولى ممكن است همين دو دليل را طورى ديگر بيان كنيم ، كه شامل عصمت از معصيت هم بشود ، به اينكه بگوئيم : هر عملى در نظر عقلا مانند سخن دلالتى بر مقصود دارد ، وقتى فاعلى فعلى را انجام مى دهد ، با فعل خود دلالت مى كند بر اينكه آن عمل را عمل خوبى دانسته  و عمل جايزى شمرده است . عينا مثل اين است كه با زبان گفته باشد اين عمل عمل خوبى است ، و عملى است جايز .
حال اگر فرض كنيم كه از پيغمبرى گناهى سر بزند ، با اينكه خود او مردم را دستور مى داد به اينكه اين گناه را مرتكب نشويد ، قطعا اين عمل وى دلالت دارد بر تناقض گوئى او ، چون عمل او مناقض گفتار او است  و در چنين فرض اين پيغمبر مبلغ هر دو طرف تناقض است  و تبليغ تناقض تبليغ حق نيست ، چون كسى كه از تناقض خبر مى دهد از حق خبر نداده ، بلكه از باطل خبر داده است ، چون هر يك از دو طرف طرف ديگر را باطل مى داند ، پس هر دو طرف باطل است ، پس عصمت انبيا در تبليغ رسالت تمام نمى شود مگر

***** صفحه 32 *****
بعد از آنكه از معصيت هم عصمت داشته باشند  و از مخالفت خداى تعالى مصون بوده باشند .
تا اينجا آياتى از نظر خواننده گذشت ، كه به توجيهى تنها بر دو قسم عصمت  و به توجيهى ديگر بر هر سه قسم دلالت مى كرد ، اينك آياتى كه بطور مطلق دلالت بر عصمت مى كنند از نظر خواهد گذشت:
" اولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده !"(90/انعام)
معلوم مى شود انبيا عليهم السلام هدايتشان به اقتدا از ديگران نبوده ، اين ديگرانند كه بايد از هدايت آنان پيروى كنند . آيه شريفه:" و من يضلل الله فما له من هاد ، و من يهدى الله فما له من مضل !"(36و37/زمر) هم از هدايتى خبر مى دهد كه هيچ عاملى آن را دستخوش ضلالت نمى كند!
" من يهدى الله فهو المهتد  !"(97/اسرا)
اين آيه شريفه دستبرد و ضلالت هر مضلى را از مهتدين به هدايت خود نفى كرده ، مى فرمايد : در اينگونه افراد هيچ ضلالتى نيست  و معلوم است كه گناه هم يك قسم ضلالت است ، به دليل آيه شريفه:
"  ا لم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين!
 و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم!
 و لقد اضل منكم جبلا كثيرا !"(60تا62/يس)
 كه هر معصيتى را ضلالتى خوانده ، كه با ضلال شيطان صورت مى گيرد ، و فرموده شيطان را عبادت مكنيد ، كه او گمراهتان مى كند .
پس اثبات هدايت خدائى در حق انبيا عليهم السلام و سپس نفى ضلالت از هر كس كه به هدايت او مهتدى شده باشد  و آنگاه هر معصيتى را ضلالت خواندن دلالت دارد بر اينكه ساحت انبيا از اينكه معصيتى از ايشان سر بزند منزه است  و همچنين برى از اينند كه در فهميدن وحى و ابلاغ آن به مردم دچار خطا شوند .
يكى ديگر از آن آيات كه بطور مطلق دلالت بر عصمت انبيا مى كند آيه شريفه:
"  و من يطع الله و الرسول فاولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا !"(69/نسا)
 است ، كه مردم را دو دسته كرده ، يكى آنهائى كه هدايت يافتنشان منوط بر اطاعت خدا و رسول است ، ديگر آن طايفه اى كه خدا بر آنان انعام كرده  و غير اطاعت عملى ندارند .
و به شهادت آيه شريفه:
" اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين انعمت عليهم غير المغضوب عليهم و لا الضالين!" (6و7/فاتحه)
كه اوصاف افرادى را مى شمارد كه خدا بر آنان انعام كرده ، مى فرمايد : اينان گمراه

***** صفحه 33 *****
نيستند  و اگر از انبيا گناه صادر شود  و يا در فهم و يا در تبليغ وحى خطا كنند ، گمراه خواهند بود .
مؤيد اين معنا آيه زير است كه مى فرمايد:
" اولئك الذين انعم الله عليهم من النبيين من ذرية آدم و ممن حملنا مع نوح و من ذرية ابراهيم و اسرائيل و ممن هدينا و اجتبينا اذا تتلى عليهم آيات الرحمن خروا سجدا و بكيا فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات فسوف يلقون غيا !" (58و59/مريم)
چون اولا دو خصلت را در انبيا جمع كرده ، يكى اينكه داراى انعامى از خدايند ، دوم اينكه داراى هدايتند ، ديگر اينكه به بيانى توصيفشان كرده كه در آن نهايت درجه تذلل در عبوديت است  و جانشين آنان را به ضايع كردن نماز و پيروى شهوات توصيف نموده است .
و معلوم است كه از اين دو دسته انسانها دسته دوم غير دسته اولند ، چون دسته اول رجالى ممدوح و مشكورند ، ولى دسته دوم مذمومند  و وقتى مذمت دسته دوم اين است كه پيروى شهوات مى كنند  و در آخر دوزخ را خواهند ديد ، معلوم است كه دسته اول يعنى انبيا پيروى شهوات نمى كنند  و دوزخى نمى بينند  و اين هم بديهى است كه چنين كسانى ممكن نيست معصيت از آنان سر بزند ، حتى اين دسته اگر قبل از نبوتشان هم پيروى شهوات مى كردند ، باز ممكن نبود كه دوزخ را ديدار نكنند ، براى اينكه جمله:" اضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات فسوف يلقون غيا !" اطلاق دارد ، قبل از نبوت و بعد از نبوت يكسان است ، پس معلوم مى شود كه انبيا حتى قبل از نبوتشان نيز معصوم بوده اند .
اين استدلال شبيه و نزديك به استدلال كسى است كه مساله عصمت انبيا را از طريق عقلى اثبات كرده ، مى گويد : ارسال رسل و اجراى معجزات به دست انبيا ، خود مصدق دعوت ايشان است  و دليل بر اين است كه هيچ دروغى از ايشان صادر نمى شود  و نيز دليل بر اين است كه اهليت تبليغ را داشته اند ، چرا ؟ براى اينكه عقل آدمى انسانى را كه دعوتى دارد  و خودش كارهائى مى كند كه مخالف آن دعوت است ، چنين انسانى را اهل و شايسته آن دعوت نمى داند ، پس اجراى معجزات به دست انبيا خود متضمن تصديق عصمت آنان در گرفتن وحى و تبليغ رسالت و امتثال تكاليف متوجه به ايشان است .
ممكن است كسى به اين استدلال اشكال كند كه مساله دعوت انحصار به انبيا ندارد ، مردم عادى و همين مردم كه شما عقل آنانرا دليل بر عصمت انبيا گرفته ايد خودشان هم دعوت دارند ، چون اغراضى اجتماعى دارند ، كه بايد مردم را به سوى آن دعوت كنند  و بر دعوت خود پافشارى و تبليغ هم مى كنند و ما مى بينيم كه گاهى مى شود خود آنان قصور و يا تقصيرهائى در تبليغ مرتكب مى شوند ، چرا چنين قصور و يا تقصيرى در دعوت انبيا جايز نباشد ؟ در پاسخ مى گوئيم : تقصير و قصور مردم به يكى از دو جهت است ، كه هيچ يك در مساله دعوت انبيا نيست ، يا اين است كه خودشان مختصر قصور و يا تقصير را مضر نمى دانند  و در آن مسامحه مى كنند  و يا اين است كه غرضشان با رسيدن به

***** صفحه 34 *****
مقدارى از مطلوب حاصل مى شود و به مختصر قناعت كرده از تمامى مطلوب صرفنظر مى كنند : و خداى تعالى نه اهل مسامحه است ، و نه غرض و مطلوب او فوت شدنى است .
و نيز اين اشكال بر آن وارد نيست كه كسى بگويد : ظاهر آيه:
" فلو لا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون!"(122/توبه)
با اين دليل نمى سازد ، براى اينكه از هر فرقه طايفه اى را مامور به تبليغ نموده كه داراى عصمت نيستند .
زيرا هر چند آيه شريفه در حق عامه مسلمانان است كه عصمت ندارند ليكن اين را هم نمى خواهد بفرمايد كه اين طايفه مبلغ هر چه بگويند خدا تصديق دارد  و سخن ايشان هر چه باشد بر مردم حجت است ، بلكه صرفا مى خواهد اجازه تبليغ دهد  و بفرمايد اين طايفه اجازه دارند آنچه را كه خوانده اند در اختيار مردم بگذارند : و آيه شريفه وقتى اشكال به آن دليل مى شد كه منظور معناى اول بوده باشد ، نه دوم .
و يكى ديگر از ادله عصمت انبيا عليهم السلام آيه شريفه:
" و ما ارسلنا من رسول الا ليطاع باذن الله !"(64/نسا)
مى باشد ، چون مطاع بودن رسول را غايت ارسال رسول شمرده  و آن هم تنها غايت و يگانه نتيجه  و اين معنا به ملازمه اى روشن مستلزم آن است كه خداى تعالى هم همان را كه رسول دستور مى دهد اراده كرده باشد  و خلاصه آنچه رسول با قول و فعل خود از مردم مى خواهد خدا هم بخواهد ، چون قول و فعل هر يك وسيله اى براى تبلغ اند ، حال اگر فرض كنيم رسول در تبليغ خود مرتكب خطائى در قول يا فعل شود  و يا مرتكب خطائى در فهميدن وحى گردد ، اين خطا را از مردم خواسته ، در حالى كه خدا از مردم جز حق نمى خواهد .
و همچنين اگر فرض كنيم معصيتى از رسول سر بزند يا قولى و يا عملى از آنجا كه قول و فعل پيغمبر حجت است ، همين معصيت را از مردم خواسته است ، در نتيجه بايد بگوئيم يك قول يا فعل گناه در عين اينكه ، مبغوض و گناه است ، محبوب و اطاعت هم هست  و خدا در عين اينكه آن را نخواسته ، آن را خواسته است و در عين اينكه از آن نهى كرده به آن امر نموده است  و خداى تعالى متعالى از تناقض در صفات و افعال است .
و چنين تناقضى از خدا سر نمى زند ، حتى در صورتى هم كه به قول بعضى ها تكليف ما لا يطاق را جايز بدانيم  و بگوئيم براى خدا جايز است كه خلق را بما لا يطاق تكليف كند ، براى اينكه تكليف به تناقض تكليفى است كه خودش محال است ، نه اينكه تكليف به محال باشد ، دليل اينكه تكليفى است محال ، اين است كه در مورد يك عمل هم تكليف است هم لا تكليف ، هم اراده است و هم لا اراده ، هم حب است و هم لا حب ، هم مدح است و هم ذم .
باز از جمله آياتى كه بر عصمت انبيا دلالت دارد آيه شريفه زير است:
" رسلا مبشرين و منذرين لئلا يكون للناس على الله حجة بعد الرسل !" (165/نسا)
 براى اينكه ظهور در اين دارد كه خداى سبحان مى خواهد عذرى براى مردم نماند : و در

***** صفحه 35 *****
هر عملى كه معصيت و مخالفت با او است حجتى نداشته باشند  و نيز ظهور در اين دارد كه قطع عذر و تماميت حجت تنها از راه فرستادن رسولان عليهم السلام است  و معلوم است كه اين غرض وقتى حاصل مى شود كه از ناحيه خود رسولان عمل و قولى كه با اراده و رضاى خدا موافقت ندارد صادر نشود  و نيز خطائى در فهم وحى و تبليغ آن مرتكب نشوند  و گرنه مردم در گنه كارى خود معذور خواهند بود  و مى توانند حجت بياورند كه ما تقصيرى نداشتيم .
زيرا پيغمبرت را ديديم كه همين گناه را مى كرد و يا پيغمبرت به ما اينطور دستور داد و اين نقض غرض خداى تعالى است  و حكمت خدا با نقض غرض نمى سازد .
حال اگر بگوئى : همه آياتى كه تا اينجا مورد استدلال قرار داديد بيش از اين دلالت ندارد كه انبيا عليهم السلام خطائى و معصيتى ندارند  و اين آن عصمتى كه ادعايش مى كرديد نيست ، براى اينكه عصمت بطوريكه قائلين به آن معتقدند عبارت است از نيروئى كه انسان را از وقوع در خطا و از ارتكاب معصيت باز دارد و اين نيرو ربطى به صدور و عدم صدور عمل ندارد ، بلكه مافوق عمل است ، مبدئى است نفسانى كه خودش براى خود افعالى نفسانى دارد ، همچنانكه افعال ظاهرى از ملكات نفسانى صادر مى شود .
در پاسخ مى گوئيم : بله ، درست است و ليكن آنچه ما در بحث هاى گذشته به آن احتياج داريم ، همان نبودن خطا و گناه ظاهرى از پيغمبر است  و اگر نتوانيم اثبات آن نيروئى كنيم كه مصدر افعالى از صواب و طاعت است مضر به دعوى ما نيست .
علاوه بر اينكه ما مى توانيم وجود آن نيرو را هم اثبات نموده بگوئيم : عصمت ظاهرى انبيا ناشى از آن نيرو است ، به همان دليلى كه در بحث از اعجاز و اينكه آيه:" ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى ء قدرا !" (3/طلاق)و همچنين آيه:" ان ربى على صراط مستقيم!"(56/هود) چه دلالتى دارند ، گذشت .
از اين هم كه بگذريم اصولا مى توانيم بگوئيم : هر حادثى از حوادث بطور مسلم مبدئى دارد ، كه حادثه از آن مبدء صادر مى شود ، افعالى هم كه از انبيا صادر مى شود ، آن هم به يك و تيره ، يعنى همه صواب و اطاعت صادر مى شود ، لابد مستند به يك نيروئى است كه در نفس انبيا عليهم السلام هست و اين همان قوه اى است كه شما دنبالش مى گرديد .
توضيح اينكه : افعالى كه از پيغمبرى صادر مى شود كه فرض كرديم همه اطاعت خداست ، افعالى است اختيارى ، عينا مانند همان افعال اختياريه اى كه از خود ما صادر مى شود ، چيزى كه هست در ما همانطور كه گاهى اطاعت است همچنين گاهى معصيت است  و شكى نيست در اينكه فعل اختيارى از اين جهت اختيارى است كه از علم و مشيت ناشى مى شود  و اختلاف فعل از نظر اطاعت و معصيت به خاطر اختلافى است كه در صورت علميه آن فعل از نفس صادر مى شود ، اگر مطلوب - يعنى همان صورت هاى علميه - پيروى هوس و ارتكاب عملى باشد كه خدا از آن نهى كرده ، معصيت سر مى زند  و اگر مطلوب حركت در مسير عبوديت و امتثال امر مولى باشد اطاعت محقق مى شود .
پس اختلاف اعمال ما كه يكى اطاعت ناميده مى شود و ديگرى معصيت ، به خاطر اختلافى است كه در علم صادر از نفس ما وجود دارد( و گرنه ريخت و قيافه گناه و صواب يكى است و ميان شكل عمل زنا و عمل زناشوئى هيچ فرقى نيست!) حال اگر يكى از اين دو علت

***** صفحه 36 *****
يعنى حركت در مسير عبوديت و امتثال امر الهى ادامه يابد معلوم است كه جز اطاعت عملى از انسان سر نمى زند و اگر آن يكى ديگر يعنى حركت در مسير هواى نفس كه مبدأ صدور معصيت است ادامه يابد( پناه مى بريم به خدا !) جز معصيت از انسان سر نخواهد زد .
و بنابر اين صدور افعال از رسولخدا صلى الله عليه وآله وسلّم به وصف اطاعت صدورى است دائمى و اين نيست مگر براى اينكه علمى كه افعال اختيارى آن جناب از آن علم صادر مى شود ، صورت علميه اى است صالح  و غير متغير و آن عبارت است از اينكه دائما بايد بنده باشد  و اطاعت كند و معلوم است كه صورت علميه و هيات نفسانيه اى كه راسخ در نفس است و زوال پذير نيست ملكه اى است نفسانى، مانند ملكه شجاعت و عفت و عدالت و امثال آن، پس در رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم ملكه نفسانيه اى هست كه تمامى افعالش از آن ملكه صادر است و چون ملكه صالحه اى است همه افعالش اطاعت و انقياد خداى تعالى است و همين ملكه است كه او را از معصيت باز مى دارد .
اين معنا و علت عصمت آن جناب از جهت معصيت بود ، اما از آن دو جهت ديگر ، يعنى عصمت از خطا در گرفتن وحى و در تبليغ و رسالت ، باز مى گوئيم كه در آن جناب ملكه و هيات نفسانيه اى است كه نمى گذارد در اين دو جهت نيز به خطا برود و اگر فرض كنيم كه اين افعال يعنى گرفتن وحى و تبليغ آن و عمل به آن ، همه به يك شكل يعنى به شكل اطاعت و صواب از آن جناب صادر مى شود ، ديگر احتياج نداريم كه قائل به وجود واسطه اى ميان آن جناب و اعمالش شده ، چيزى را منضم به نفس شريف رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم بدانيم كه با وجود چنان چيزى افعال اختياريه آن جناب به شكل اطاعت و صواب و بر طبق اراده خداى سبحان از آن جناب صادر شود ، زيرا نه تنها احتياج نداريم ، بلكه در آن صورت افعال اختياريه آن جناب از اختياريت خارج مى شود ، زيرا در چنين فرضى اراده خود آن جناب تاثيرى در كارهايش نخواهد داشت ، بلكه هر كارى كه مى كند مستند به آن واسطه خواهد بود  و در اين صورت خارج از فرض شده ايم ، چون فرض كرديم كه آن جناب نيز فردى از افراد انسان است ، كه هر چه مى كند با علم و اراده و اختيار مى كند ، پس عصمت خدائى عبارت شد از اينكه خداوند سببى در انسان پديد آورد كه به خاطر آن تمامى افعال انسان نامبرده به صورت اطاعت و صواب صادر شود  و آن سبب عبارت است از علم راسخ در نفس ، يعنى ملكه نفسانى كه بيانش گذشت .
الميزان ج : 2  ص :  200

فصل سوم: نـبـوت

***** صفحه 37 *****
گفتارى در نبوت
" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً ...!"
" مردم قبل از بعثت انبياء همه يك امت بودند خداوند به خاطر اختلافى كه در ميان آنان پديد آمد انبيايى به بشارت و انذار برگزيد و با آنان كتاب را به حق نازل فرمود تا طبق آن در ميان مردم و در آنچه اختلاف كرده اند حكم كنند...!"
 (213/بقره)
خداى سبحان بعد از آنكه اين حقيقت( يعنى وصف ارشاد مردم به وسيله وحى) را در آيه مورد بحث و در بسيارى از موارد كلامش ذكر كرد ، از مردانى كه متكفل اين وظيفه اند تعبيرهائى مختلف كرده ، يعنى دو جور تعبير كرده ، كه گويا نظير تقسيم است يكى رسول  و يكى هم نبى ، يك جا فرموده :" و جى ء بالنبيين و الشهداء!"(69/زمر) و جائى ديگر فرموده:" يوم يجمع الله الرسل فيقول ما ذا اجبتم !" (109/مائده)
و معناى اين دو تعبير ، مختلف است ، رسول كسى است كه حامل رسالت و پيامى است  و نبى كسى است كه حامل خبرى باشد ، پس رسول شرافت وساطت ميان خدا و خلق دارد  و نبى شرافت علم به خدا و به اخبار خدائى .
بعضى ها گفته اند : فرق ميان نبى و رسول به عموم و خصوص مطلق است ، به اين معنا كه رسول آن كسى است كه هم مبعوث است  و هم مامور ، به تبليغ رسالت  و اما نبى كسى است كه تنها مبعوث باشد ، چه مامور به تبليغ هم باشد و چه نباشد .
ليكن اين فرق مورد تاييد كلام خداى تعالى نيست ، براى اينكه مى فرمايد : " و اذكر فى الكتاب موسى انه كان مخلصا و كان رسولا نبيا!" (51/مريم) كه در مقام مدح و تعظيم موسى عليه السلام او را هم رسول خوانده و هم نبى  و مقام مدح اجازه نمى دهد اين كلام را حمل بر ترقى از خاص به عام كنيم  و بگوئيم ، معنايش اين است كه اول نبى بود بعدا رسول شد .
و نيز مى فرمايد:" و ما ارسلنا من قبلك من رسول و لا نبى!" (52/حج)كه در اين آيه ميان رسول و نبى جمع كرده ، در باره هر دو تعبير به ارسلنا كرده است  و هر دو را مرسل خوانده  و اين با گفتار آن مفسر درست در نمى آيد .
ليكن آيه:" و وضع الكتاب و جى ء بالنبيين و الشهداء !"(213/بقره) كه همه مبعوثين را انبيا خوانده  و نيز آيه:" و لكن رسول الله و خاتم النبيين!"(40/احزاب) كه پيامبر اسلام را هم رسول و هم نبى خوانده .
و همچنين آيه مورد بحث كه مى فرمايد:" فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين!" كه باز همه مبعوثين را انبيا خوانده  و نيز آياتى ديگر ، ظهور در اين دارد كه هر مبعوثى كه

***** صفحه 38 *****
رسول به سوى مردم است نبى نيز هست .
و اين معنا با آيه:" و كان رسولا نبيا -  و رسولى نبى بود!"(51/مريم) منافات ندارد ، چون در اين آيه از دو كلمه رسول و نبى معناى لغوى آنها منظور است ، نه دو اسمى كه معنى لغوى را از دست داده باشد ، در نتيجه معناى جمله اين است كه او رسولى بود با خبر از آيات خدا  و معارف او .
و همچنين آيه:" و ما ارسلنا من قبلك من رسول و لا نبى ...!" (52/حج)چون ممكن است گفته شود ، كه نبى و رسول هر دو به سوى مردم گسيل شده اند ، با اين تفاوت كه نبى مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غيبى كه نزد خود دارد خبر دهد ، چون او به پاره اى از آنچه نزد خداست خبر دارد ، ولى رسول كسى است كه به رسالت خاصى زايد بر اصل نبوت گسيل شده است ، همچنانكه امثال آيات زير هم به اين معنا اشعار دارد:
"  وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ، فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ، قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ!" (47/يونس) و آيه:
" و ما كنا معذبين حتى نبعث رسولا !"(15/اسرا)
و بنابر اين پس نبى عبارت است از كسى كه براى مردم آنچه مايه صلاح معاش و معادشان است ، يعنى اصول و فروع دين را بيان كند ، البته اين مقتضاى عنايتى است كه خداى تعالى نسبت به هدايت مردم به سوى سعادتشان دارد  و اما رسول عبارت است از كسى كه حامل رسالت خاصى باشد ، مشتمل بر اتمام حجتى كه به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاكت و امثال آن باشد ، همچنانكه فرمود:
" لئلا يكون للناس على الله حجة بعد الرسل!"(65/نسا)
و از كلام خداى تعالى در فرق ميان رسالت و نبوت بيش از مفهوم اين دو لفظ چيزى استفاده نمى شود  و لازمه اين معنا همان مطلبى است كه ما بدان اشاره نموده گفتيم : رسول شرافت وساطت بين خدا و بندگان را دارد  و نبى شرافت علم به خدا و معارف خدائى را دارد  و به زودى خواهيم گفت انبيا بسيارند ولى خداى سبحان در كتاب خود نام و داستان همه را نياورده همچنانكه خودش در كلام خود فرموده:" و لقد ارسلنا رسلا من قبلك منهم من قصصنا عليك و منهم من لم نقصص عليك!" (78/غافر)  و آياتى ديگر نظير اين.
و از انبيا، آنانكه قرآن نامشان را آورده عبارتند از:
 1 - آدم 2 - نوح 3 - ادريس 4 - هود  5- صالح  6 - ابراهيم  7 - لوط
8 - اسماعيل  9 - يسع  10 - ذو الكفل  11 - الياس  12 - يونس
13 - اسحاق  14 - يعقوب  15 - يوسف  16 - شعيب  17 - موسى
18 - هارون   19 - داوود    20 - سليمان  21- ايوب    22 - زكريا
23 - يحيى  24 - اسماعيل صادق الوعد  25 - عيسى
26 - محمد صلى الله عليه وآله وسلّم
البته در آيات ديگرى از قرآن كريم مى بينيد كه انبيائى ديگر نه به اسم بلكه با توصيف

***** صفحه 39 *****
كنايه ذكر شده اند:
" ا لم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى اذ قالوا لنبى لهم ابعث لنا ملكا!" (246/بقره) كه مربوط است به جناب صموئيل و طالوت
" او كالذى مر على قرية و هى خاوية على عروشها!"(259/بقره) كه مربوط است به داستان جناب عزير ، كه صد سال به خواب رفت و دوباره زنده شد .
" اذ ارسلنا اليهم اثنين فكذبوهما فعززنا بثالث!"(14/يس) که مربوط به حواريون عيسي (ع) است و آيه:
" فوجدا عبدا من عبادنا آتيناه رحمة من عندنا و علمناه من لدنا علما!"
(65/کهف)
كه مربوط است به داستان جناب خضر البته افراد ديگرى هم هستند كه قرآن كريم نامشان را آورده ولى نفرموده جزء انبيا بوده اند ، مانند همسفر موسى كه قرآن تنها در باره اش فرموده:" و اذ قال موسى لفتيه!"(60/کهف) و مانند ذى القرنين و عمران پدر مريم.
و سخن كوتاه اينكه در قرآن كريم براى انبيا عدد معينى معين نكرده و عده آنان در روايات هم مختلف آمده، مشهورترين آنها روايت ابى ذر از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم است ، كه فرموده انبيا صد و بيست و چهار هزار نفر ، و رسولان ايشان سيصد و سيزده نفر بودند .
البته اين را هم بايد دانست كه سادات انبيا يعنى اولوا العزم ايشان كه داراى شريعت بوده اند پنج نفرند:
 1 - نوح 2 - ابراهيم 3 - موسى 4 - عيسى 5 - محمد صلى الله عليه وآله وسلّم كه قرآن در باره آنان فرموده:
"فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل!"(35/احقاف)
و به زودى خواهد آمد كه معناى عزم در أولوا العزم عبارت است از ثبات بر عهد نخست ، كه از ايشان گرفته شد و اينكه آن عهد را فراموش نمى كنند ، همان عهدى كه در باره اش فرمود:" و اذ اخذنا من النبيين ميثاقهم و منك و من نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم و اخذنا منهم ميثاقا غليظا !" (7/احزاب) و نيز فرمود: " و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسى و لم نجد له عزما !" (115/طه)
و هر يك از اين پنج پيامبر صاحب شريعت و كتاب است چنانكه خداوند فرموده:
" شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا و الذى اوحينا اليك و ما وصينا به ابراهيم و موسى و عيسى...!" (13/شوري)و نيز فرمود:
" ان هذا لفى الصحف الاولى صحف ابراهيم و موسى!"(18و19/اعلي) و نيز فرمود:
" انا انزلنا التورية فيها هدى و نور يحكم بها النبيون - تا آنجا كه مى فرمايد - و قفينا على آثارهم بعيسى بن مريم مصدقا لما بين يديه من التورية و آتيناه الانجيل فيه هدى و نور - تا آنجا كه مى فرمايد - و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين

***** صفحه 40 *****
يديه من الكتاب و مهيمنا عليه فاحكم بينهم بما انزل الله و لا تتبع اهوائهم عما جاءك من الحق لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجا و لو شاء الله لجعلكم امة واحدة و لكن ليبلوكم فيما آتيكم !"(44تا48/مائده)
     و اين آيات بيان مى كند كه اولوا العزم داراى شريعت بوده اند و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد صلى الله عليه وآله وسلّم كتاب داشته اند، اما كتاب نوح در سابق توجه فرموديد كه آيه شريفه: " كان الناس امة واحدة ...!" به انضمام با آيه:" شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا !" (13/شوري) بر آن دلالت داشتند  و اين معنا يعنى انحصار شريعت و كتاب در پنج پيغمبر نام برده منافات ندارد با اينكه به حكم آيه:" و آتينا داود زبورا !"(163/نسا) داود عليه السلام هم كتابى داشته باشد و همچنين آدم و شيث و ادريس كه به حكم روايات داراى كتاب بوده اند ، براى اينكه كتاب نامبردگان كتاب شريعت نبوده .
اين را هم بايد دانست كه يكى از لوازم نبوت وحى است ، و وحى نوعى سخن گفتن خدا است ، كه نبوت بدون آن نمى شود ، چون در آيه:" انا اوحينا اليك كما اوحينا الى نوح و النبيين من بعده!" (163/نسا) وحى را به تمامى انبيا نسبت داده است.
الميزان ج : 2  ص :  209
بحث فلسفى در مسئله نبوت عامه
مساله نبوت عامه از اين نظر كه خود يك نحوه تبليغ احكام و قوانين تشريع شده است و قوانين تشريع شده امورى است اعتبارى نه حقايقى خارجى ، هر چند مساله اى است مربوط به علم كلام نه علم فلسفه كه از حقايق خارجى و عينى بحث مى كند  و كارى به امور اعتبارى ندارد .
و ليكن از يك نقطه نظر ديگر مساله فلسفى هم هست ، براى اينكه مواد قانون دينى كه يا معارف اصولى است  و يا احكام اخلاقى است  و يا دستورات عملى ، هر چه باشد با نفس انسان سروكار دارد ، چون غرض از تشريع اين قوانين اصلاح نفس بشر است ، مى خواهد با تمرين روزانه ملكات فاضله را در نفس رسوخ دهد .
آرى علوم و ملكات به نفس انسانى صورتى مى دهد ، كه يا هم سنخ با سعادت او است  و يا مايه شقاوت او ، على اى حال تعيين راه سعادت و شقاوت انسان  و قرب و بعدش از خداى سبحان به عهده همين صورتها است .
زيرا انسان بواسطه اعمال صالحه و عقائد حقه و صادقه براى نفس خود كمالاتى كسب مى كند ، كه تنها مى تواند با قرب به خدا و رضوان و بهشت او ارتباط داشته باشد  و نيز بواسطه اعمال زشت و عقائد خرافى و باطل براى نفس خود صورتهائى درست مى كند ، كه جز با دنياى فانى و زخارف ناپايدار آن ارتباطى ندارد  و اين باعث مى شود كه بعد از مفارقت از دنيا و از دست رفتن اختيار مستقيما به دار البوار و دوزخ و آتش درآيد ، چون