علیت از نگاه اشاعره، مکتب تفکیک و حکمت متعالیه نسخه متنی

در عالم اسلام فلاسفه عرفا و متكلّمان هركدام به گونه اى و براساس مبانى و روش خويش در صدد حلّ مشكل و پاسخ گويى به پرسشهاى بالا برآمده اند و بويژه آن جا كه بحث اختيار و افعال انسان بوده است به علّت اين كه پاى تكليف و شريعت و ارسال رُسل و انزال كتب درميان مى آيد حسّاسيت بيش ترى به خرج داده و در هر دو زمينه عام (هستى) و خاص (انسان) نظرياتى ابراز داشته اند.

ييادآورى: بسيارى از مسائل كلام از خداشناسى گرفته تا جبر و اختيار و قضا و قدر كه مهم ترين مسائل آنند همه بر اصل علّيت استوارند. اين است كه هم در تاريخ فلسفه هم در فلسفه علم و هم در رشد و تكوين كلام هميشه حرفهاى نو ديدگاههاى جديد و بنيادين و يا جنجال برانگيز بحث علّيت را مركز توجّه و نقطه

محورى خويش قرار داده اند. يكى از مهم و اساسى ترين قضاوتهاى مكتبها و نحله هاى مختلف فكرى مربوط به نوع برداشتى است كه از علّيت و مسائل مربوط به آن دارند.

در ميان متكلّمان اهل سنّت با دو فرقه مهمّ: معتزله و اشاعره رو به روييم كه هريك نظرى در اين بحث ارائه كرده اند كه رو در رويى كامل با يكديگر دارد. به عبارت ديگر داراى ويژگى زياده روى و كم روى است چه اشاعره به عنوان عكس العملى عليه معتزله با عقل گرايى و تأويل آنان به مبارزه برخاستند.

بنا بر نظر معتزليان خداوند اشياء را آفريد و آنها را بر افعال خويش قادر ساخت. انسان را نيز آفريده و او را با اختيار خويش رها كرده و در قيامت از او بازخواست مى كند. پس نه تنها انسان بلكه همه اشياء در كارهاى خود استقلال دارند و اين همان قول به تفويض است.

در مقابل اشاعره بر اين باور شدند كه هرچه به لباس وجود درآيد در ذات در صفت و در فعل همه به اراده خداوند و بدون واسطه خلق مى شود و اسبابى كه به نظر ما مى رسد حقيقى نيستند بلكه عادت حق سبحانه به اين تعلّق گرفته است كه معلول و مسبّب را همراه وجود علّت ايجاد فرمايد. بنابراين جز سبب واحدى درميان نيست. همه كارها را خداى سبحان انجام مى دهد و انسان مورد و مجراى فعل است و نه مصدر آن.