علیت از نگاه اشاعره، مکتب تفکیک و حکمت متعالیه نسخه متنی

اماميّه و علماى عظام آن مانند: شيخ مفيد و خواجه نصيرالدّين طوسى با الهام از تعاليم ائمّه معصومين هيچ گاه به ورطه افراط و تفريط و جبر و اختيار گرفتار نشده اند و همواره كلام امام معصوم خود حضرت صادق(ع) را در برابر چشم خود قرار

داده اند و با فكر نفى جبر و تفويض همواره به مخالفت با معتزليان پرداخته اند. اگر همراهى آنان با معتزله را كه موردادّعاى برخى از مستشرقين است بپذيريم آن گاه بايد كلام معتزليان را موردبررسى قرار داد. هيچ دور نيست كه معتزليان نخست كه اكنون منابع و آثار آنان در اختيار ما نيست يا دست كم بسيار اندك است با الهام از احاديث ائمّه به گونه اى فعل اختيارى انسان را تفسير كرده اند كه با نبود تفويض سازگار بوده است چنانكه شهيد مطهّرى در شرح شفا اين نظريه را در مورد صفات الهى و نسبت آنها با ذات بيان مى كند. بنا بر عقيده شهيد مطهرى موافقت اماميّه در مسأله عينيّت ذات با صفات الهى با معتزله كه از ظاهر عبارت شيخ مفيد و خواجه نصيرالدين طوسى برمى آيد موافقت با معتزله نخستين است كه با الهام از كلام اميرالمؤمنين همان تفسير اماميّه را در اين بحث ارائه داده اند كه مورد موافقت ايين دو عالِم شيعى نيز واقع شده است.

درهرحال نظر علماى اماميّه هرگز نمى توانست همان تفويض باطل معتزليان باشد چنانچه نمى توانست تفسير اشاعره موردقبول آنان واقع شود; زيرا نظريه كسب اگر خود عين جبر نباشد ولى به طور قطع مستلزم جبر است بنا بر هر تفسيرى از تفاسير بزرگان اشاعره.51

بعدها در ميان علماى اماميّه نابغه اى پا به عرصه وجود گذاشت كه توانست با پاى بندى بر آموزه هاى ائمّه معصومين(ع) تفسيرى زيبا از مسأله (بل امر بين الامرين) ارائه و به اين نزاع طولانى و تفكّرسوز خاتمه دهد. وى در كتاب بزرگ خود اسفار اربعه پس از نقل ديدگاههاى پيشينيان: متكلمان و فلاسفه آنها را غيرصحيح و يا ناتمام مى داند و نظر خود را به عنوان راه حلّ نهايى ارائه مى كند.

ملاّصدرا بعد از نقل مختار معتزليان و اشاعره و ردّ آن دو مى نويسد: گروهى ديگر براى حلّ مشكل راهى ديگر اختيار كرده اند. اين گروه عبارتند از حكما و خواص

اصحاب اماميّه رضوان الله عليهم.