علیت از نگاه اشاعره، مکتب تفکیک و حکمت متعالیه نسخه متنی

ميرزا در بحث انواع فاعلها به مسأله جبر و اختيار مى پردازد. وى اين مبحث را همانند بسيارى از مطالب ديگر خود بر مسأله مالكيّت و تمليك بنا كرده است. از نظر ميرزا مراد از فاعل فاعل به معناى اصطلاحى فلاسفه يا ادبا نيست بلكه مراد از فاعل نزد او عبارت است از انفعال ماهيت منفعل و قبول وجود و وجدان نور وجود و ولايت برحسب مراتبشان. بنابراين فاعليّت همان انفعال و قبول و وجدان است. وى فاعلها را به دو قسم تقسيم مى كند: قسمى فاعل قادر مختار كه فاعليّت و افاضه اش از روى قدرت و آزادى و اختيار است. ميرزا نظر خود را در بحث جبر و اختيار در اين موضع ابراز مى دارد. بنا بر عقيده وى استناد و نسبت دادن افعال اين دسته به خداوند صحيح نيست; زيرا درحالى كه خداوند به آنان قدرت و اختيار را تمليك فرموده است. استناد افعال به خداوند به هر وجهى از وجوه مستلزم خلف است و در اصل به خاطر همين گروه است كه ماده عالم تشريع منعقد مى گردد و بابهاى شرايع و اديان و ثواب و عقاب گشوده مى شود. قسم ديگر از اقسام فاعلها فاعلهاى غيرقادر و غيرمختارند كه عبارتند از ماسواى موجودات دسته اول. پذيرش اين قسم بر اين فرض استوار است كه قائل به شعور همه اشياء عالم نباشيم. نزد ميرزا فعل اين دسته از فاعلها مستند به خداوند است و چنانچه دانسته شد مراد از

فاعليّت انفعال ماهيت مرتبه مادون به نور ماهيت اشرف است. انفعال ماهيت مرتبه مادون فاعليّت و بهره بخشى و اعطاى ماهيت اشرف است; زيرا ماهيت مادون داراى نور او مى شود و نور او را مالك مى شود.

(ان الفاعلية فى كل الفواعل ترجع الى انفعال المهية الاخس من وجود هذا الفاعل اما باذنه او باذن الله.)56

چنانچه در ابتداى اين مقاله آمد در همين قسم از فاعلهاست كه بايد هرگونه لزوم و استلزامى بين اثر و مؤثّر را نفى كرد زيرا اين حوزه قلمروى به كار بستن قدرت مطلقه و اذن الهى است. گاه خداوند متعال اذن مى دهد كه ماهيت سوختن از ماهيت آتش منفعل شود و گاه اذن نمى دهد و البته چنانچه امرى اهم مانند اظهار معجزه و قدرت بى پايان خود به بندگان نباشد عادةاللّه بر اين جارى شده است كه همواره از مؤثّرى خاص اثرى خاص صادر شود.

آنچه مورد بحث فعلى اين بخش از نوشتار است قسم اوّل; يعنى فاعلهاى قادر مختار است. چنانچه گذشت فاعلهاى قادر مختار خود فاعل پديد آوردنده و خالق فعل خويشند. ميرزا به انگيزه پرهيز از استناد هرگونه آثار و افعال منكر و قبيح به خداوند و رعايت جانب تنزيه ذات حق متعال قائل به چنين قولى شده است.

وى بر اين نظر است كه: در دار تحقّق اشياء منكرى وجود دارند كه البته آيات خدا و اسماء و صفات او نيستند بلكه اين اشياء آيات و آفريده هاى بندگانند كه عبارت باشند از افعال فاعلهاى قادر و مختار. افعال منكر عباد در عين عدم تفويض و انعزال سلطنت حق تعالى مستند به او نيستند. خداوند بعد از اعطاى قدرت و اختيار و تمليك آن دو به بندگان امر و نهى فرمود و بدين وسيله آنان را آزمايش كرد. بعد از تمليك قدرت و اختيار اين خود بندگانند كه فاعل و خالق فعل خويشند و فعل ايشان

هرگز ذرّه اى مستند به خداوند نيست.