علیت از نگاه اشاعره، مکتب تفکیک و حکمت متعالیه نسخه متنی

در نزد ملاّصدرا هر معلولى قبل از وجود خاصّ خود در علّت خود تحقّق دارد ولى به وجودى اعلى و اتم و همين تحقّق در علّت مبدأ صدور معلول است و بدون اين تحقّق معلول موجود نخواهدشد. برابر اين نظريه همه آفريده ها صفات خالق را به اندازه ظرف وجودى خويش داراند; زيرا وجود از نظر او همپا و همراه علم قدرت حيات و… است بدين گونه كه از نظر او نخست آن كه وجود اصيل است و دو ديگر وجود بسيط صرف. پس اگر كمالى از كمالها براى مرتبه اى از هستى ثابت شد محال است كه آن كمال در جاى ديگر نباشد و چون خداوند كه صرف الوجود است عالِم وحيّ و قادر است همه چيز عالم حَيّ و قادر خواهندبود.4 اين درست نقطه مقابل نظر اشاعره است كه همه موجودات را بى روح و ناتوان و بدون هر كمالى مى دانند و چنانچه ملاحظه مى شود نظر آخوند ملاّصدرا كامل تر از نظر حكماى اسلامى و بيش تر متكلّمان اماميّه است. از نظر حكما فعل در يك آن واحد و با يك نسبت هم به حق تعالى و هم به فاعلش منسوب است و در يك آنِ از هردو صادر مى شود و هردو فاعل آن فعل هستند لكن نه به گونه (علّيت عرضيّه) و در كنار يكديگر بلكه به گونه علّيت طوليّه. بدين گونه كه حق تعالى فاعل دور است و شئ موردنظر فاعل نزديك.

در عالم تشيّع علماى نامور به اهل تفكيك كمر همّت به رد قول فلاسفه و عرفا بستند و در يك سيستم فكرى ناهماهنگ و ناهمگون در دو بحث معرفت شناسى و علّت طبيعى ناخواسته با اشاعره همنوا و در بحث جبر و اختيار كه از شاخه هاى مقوله علّيت است با معتزله هماهنگ و دمساز شدند. اينك به منظور اثبات اين مدّعا در سه بخش سخنان آنان را با يكديگر مقايسه مى كنيم و قضاوت را به عهده صاحبان علم و فضل وا مى گذاريم. اين نوشتار در صدد نقد و يا رد و باطل كردن نظريه اى نيست

زيرا پاسخ به اشاعره و معتزله و يا هر تفكّر ديگرى نياز به روشن گرى مبانى و بيان استدلالهاى بسيار آنان دارد كه از حوصله اين نوشتار خارج است.